de

del

Fidencio Briceño Chel
K'iintsil

Jo', Yucatán
Martes 6 ti' diciembre, 2016

U yaal x ka’ansaj María Luisa Manzano Gómez yéetel yuum Edmundo Bastarrachea Contreras. Síij 27 ti’ julio ti’ u ja’abil 1941, tu kaajil Tixkokob, Yucatán, chéen ba’axe’ u yáax ja’abilo’ob ti’ u kuxtale’ kajlaj Euán, ts’o’okole’ máan Ticul, tak ka suukchaji’. Ts’o’ok u beel yéetel Argelia Ventura Catzim, yanchaj u paalal: Mayel Nicté, Haina Cuzam yéetel Ruy Froylán.
Aj xak’al xook, antropólogo, etnólogo yéetel etnolingüista; tu ka’ansaj maayáaj t’aan yéetel miaatsil, ba’ale’ beyxan yaan uláak’ meyajo’ob ti’ sutt’aan yéetel xak’al ts’íib tu beetaj. Tu jóok’saj u xook tu ja’abil 1970 yéetel u tesis Organización Social y de Parentesco entre los Mayas Peninsulares (Visión Diacrónica).
Xak’alta’ab u meyaj tumen lingüista’ob je’el bix Morris Swadesh yéetel Norman McQuown, tu’ux tu kanaj ya’abach ba’al ti’ lingüística antropológica. Beey túuno’ táakpaj ti’ jejeláas meyajo’ob uchak u beeta’al diccionari’ob ti’ maayáaj t’aan. Meyajnaj yéetel Alfredo Barrera Vásquez:

[i]Diccionario de elementos del maya yucateco colonial.[/i]
Morris Swadesh, Maria Cristina Álvarez yéetel Juan Ramón Bastarrachea Manzano. México. UNAM. 1970.

[i]Diccionario maya Cordemex: maya-español, español-maya.[/i]
Alfredo Barrera Vásquez (Director); redactores Juan Ramón Bastarrachea Manzano y William Brito Sansores. 1980.

[i]Diccionario básico español-maya-español.[/i]
Juan Ramón Bastarrachea Manzano, Ermilo Yah Pech y Fidencio Briceño Chel. Mérida. Maldonado Editores del Mayab. 1992, 1994, 1996, 1998.

Uláak' u meyajo'obe' ku xo'okolo'ob ti':

[i]Me?rida, su transformacio?n de capital colonial a naciente metro?poli en 1935. [/i]
Hansen, Asael T y Juan Ramo?n Bastarrachea Manzano. México. INAH. 1984.

[i]Bibliografi?a antropolo?gica de Yucata?n.[/i]
Juan Ramo?n Bastarrachea Manzano. Me?xico, D.F. Centro Regional del Sureste, Instituto Nacional de Antropologi?a e Historia, 1984.

[i]Mayas de la peni?nsula de Yucata?n.[/i]
Juan Ramo?n Bastarrachea Manzano y María Cristina Saldan?a Ferna?ndez. Me?xico, D.F. Instituto Nacional Indigenista, Secretari?a de Desarrollo Social, 1994.

Yóo'lal ba'ax u yojele', ya'abach juntéen páayt'anta'ab tia'al u beetik tsikbalo'ob yéetel tse'eko'ob. Táakpaj xan ichil máaxo'ob tu beetaj xaak'alil tia'al u je'ets'el PUT, u chíikulal u xuul Kaanpech, Quintana Roo yéetel Yucatán.

Tu ts'áaj xook ti' Escuela Preparatoria Estatal No. 1 «Serapio Rendón», tu'ux tu patjo'oltaj u ka'ansal maayáaj t'aan ti' preparatoria'ob ku meyajo'ob yéetel u yáantajil u jala'achil u Lu'umil Yucatán. Beyxan tu jo'olbesaj Academia de la Lengua Maya de Yucatán, A.C.

Tu kaxantaj u péektsilta'al maayáaj t'aan, le beetik tu jo'olbesaj u beeta'al u nu'ukbesajil «Volvamos a Nuestras Raíces Mayas» ti' u kúuchil cha'an Canal 13, tu ja'abil 1986; láayli' ti' le ja'abo' tu múul beetaj yéetel Fidencio Briceño Chel u yáax nu'ukbesajil péetsilo'ob ich maayáaj t'aan, tu'ux táakpaj yéetel Julia María Chan Xicum.

Tu ja'abil 1996, Bastarrachea Manzano yéetel Briceño Chel tu patjo'oltajo'ob u nu'ukbesajil tia'al u ka'ansal maayáaj t'aan «Ko’one’ex Kanik Maaya T’aan»: máansa'ab 537 u téenel ti' Canal 13 ichil u ja'abilo'ob 1996 tak 2000; beey úuchik u káajal u meyajil Ko’ox Kanik Maya ti' Educación Indígena.

Tu jach yaabiltaj u kaajal Ticul, le beetik tu betaj jump'éel noj xaak'al yóo'lal le kaajo', ba'ale' mixjuntéen j ts'a'ab k'ajóoltbil.

U meyaje', chíimpolta'ab ya'abach juntéeno'ob, ba'ale' tu ja'abil 2010 tu k'amaj u chíimpolalil Maestro distinguido, yóo'lal u meyaj káaj u beetik lik'ul u ja'abil 1969.

Ti' le ts'ook ja'abo'obe', táakpaj ti' u meyajil Proyecto Nacional del INAH «Etnografía de las Regiones Indígenas de México»,tu'ux tu beetaj jejeláas xaak'alilo'ob yóo'lal oksaj óolal, bix u kuxtal kaaj, bix u péek wíinik tia'al u bin uláak' tu'ux, ichil uláak' ba'al'o'ob.

Ba'ax tu p'ataj Maestro Juan Ramón Bastarrachea Manzano

Jaaj, ku p'atik jejeláas diccionario'ob ti' maayáaj t'aan, ya'abach tse'eko'ob; tsikbalo'ob, meyajo'ob, ichil uláak' ba'alo'ob. Beyxan ba'alo'ob yóo'lal: kili'ich ba'al, kuxtal, t'aan, tsikbalil, ts'aakil, ichil ya'abach u jejeláasil ba'alo'ob.