de

del

De la Redacción
Oochel Erick Sosa Rodríguez / Seduma
K'iintsil

Yucatán
Viernes 28 ti' julio, 2017

Ichil meyaj beeta’ab ti’ Conteo Estatal de Cenotes y Grutas, kaxta’ab jejeláas úuchben wíinikilo’ob tu taamil 25 metros ich ja’, ichil ba’ax kaxta’abe’ ti’ yaan u koj juntúul úuchben k’anxok wa tiburón.
U mola’ayil Secretaría de Desarrollo Urbano y Medio Ambiente (Seduma) leti’ péektsiltik u beeta’al le meyajo’, le beetik tu ts’áaj k’ajóoltbil kaxta’ab u káakach baakelo’ob ti’ jump’éel áaktun yaan yáanal ja’, ti’ jump’éel noj kaaj tu chúumukil Yucatán. Tu’ux kaxta’abo’obe’ 30 metros u chowakil yéetel 15 metros u kóochil, beyxan yaan kex 5 metros u ka’analil.

Jump’éel ti’ ba’ax kaxta’abe’, tiich’il kex 80 por ciento yéetel ku p’isik kex 5 wa 6 centrímetros u chowakil, le beetik chika’an u káajbal yéetel u jáaliko’ob yaan u yej. Uláak’ jump’éele’ t’iili ti’ jump’éel tuunich ts’o’okole’ chéen 20 por ciento chika’an.

Ku tukulta’ale’, kojo’obe’ tia’al ka’ach juntúul k’anxok ku k’aaba’tik Carcharocles megalodon, kuxlaj ti’ k’áak’náab kex 19.8 yéetel 2.6 millones ti’ ja’abo’ob paachil, ichil u k’iinilo’ob era Cenozoica.

Ku tukulta’ale’, kojo’obe’ tia’al ka’ach juntúul k’anxok ku k’aaba’tik Carcharocles megalodon, kuxlaj ti’ k’áak’náab kex 19.8 yéetel 2.6 millones ti’ ja’abo’ob paachil, ichil u k’iinilo’ob era Cenozoica.

Megalodon, u k’áat u ya’al ich griego, nojoch koj, ts’o’okole’ juntúul ba’alche’ ts’o’ok u ch’éejel, ba’ale’ ku tukulta’al jump’éel ti’ le ba’alche’ob asab nojoch ts’o’ok u yantal ti’ yóok’ol kaab. Ku tukulta’ale’ ma’ náach ku máan u wíinkilal ti’ juntúul k’anxok ti’ le k’iino’oba’ wa Carcharodon carcharias, ba’ale’ ku p’isik ka’ach ichil 15 yéetel 20 metros u chowakil yéetel ku k’uchul tak 103 toneladas u aalil, óoli’ u aalil 20 elefantes.

Táanil ti’ le je’ela’, yáax kaxta’ab uláak’ fósiles ti’ úuchben k’anxoko’ob ichil u ts’ono’otil Kambul, tu noj kaajil Jo’. Ba’ale’, te’elo’ kaxta’ab u baakel sirénido tumen espeleobuzo Fernando Rosado. Chéen ba’axe’ okolta’ab, le beetik chéen u joolilo’ob p’aatal. Beyxan kaxta’ab uláak’o’ob ti’ Dzilam de Bravo, ba’ale’ ma’ jts’a’ab k’ajóoltbili’.

Walkila’, koj kaxta’abo’obe’, táan u ye’esa’alo’ob ti’ kúuchilo’ob tu noj Kaajil México. Xaak’alil tu’ux kaxta’ab u yalab Carcharocles megalodon jbeeta’ab tumen espeleobuzos Cristian Alejandro Selún ti’ Adventure Tours Yucatán yéetel Erick Sosa Rodríguez, ti’ Departamento de Manejo de Sistemas Kársticos, ti’ Seduma.