Katia Rejón
Oochel ROdrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
Jo’, Yucatán
Martes 3 ti’ octubre, 2017
Tak walkila’ ma’ ya’ab ba’al ojéela’an yo’olal sexualidad le kéen nojochchajak máak tu noj lu’umil México; ma’ chéen te’e péetlu’uma’. Nu’ukbesaj beeta’ano’ob ti’al le je’ela’, ku ch’a’anuktiko’ob múul biinsajbail, náaysaj óol yéetel áantaj, beyxan ba’alo’ob yo’olal toj óolal, kananil, janalil, tuukulil yéetel péeksaj wíinkilil.
“U taaktal u yojéelta’al jejeláas ba’alo’ob yo’olal sexualidade’ láayli’ u k’áata’al, u yóotik máake’ ma’ tu ch’éenel”, ku ya’alik aj ts’ak yaj Ligia Vera Gamboa, uchik u beetik u tsikbalil No se lo digas a nadie, pero aún tengo ganas.
Xts’ak yaje’ tu páayt’antaj máaxo’ob u’uyik ti’al u kaláantik u toj óolal, tumen beyo’ je’el u ki’ óoltiko’ob sexualidad. “Je’el bix u ma’alo’obil vino, ku bin u ma’alo’obchajal, tumen yéetel u máan kuxtale’ ts’o’ok kkanik ya’abach ba’alo’ob. Yaan u jejeláasil u yu’ubik máak ki’iki’ óol”.
Ts’o’omel pool, icho’ob yéetel maache’, chéen jayp’éel ba’alo’ob k’a’anan ti’ sexo, tu ya’alaj. Autoerotismoe’, yaabilaj, talamilo’ob disfunción eréctil yéetel k’oja’anilo’ob transmisión sexual, chéen jayp’éel ba’alo’ob ku ch’a’achi’ita’al tumen aj xak’al xook ti’al u tsibaltik jejeláas ba’alo’ob yo’olal jump’éel ba’al ma’atech u jach tsikbalta’al.
Ti’ jump’éel k’áat chi’ tsikbale’, Vera Gamboa tu ya’alaj: “Táan u kaxanta’al ka mu’uk’ankúunsa’ak u tuukulil sexualidade’, ma’ jump’éel ba’al jela’an ti’ máaki’, kex tumen kaaj ku ya’alik ma’ beyi’i, tumen ku tukulta’al le ken ch’íijik máake’ ma’ tu páajtal u ki’ óolalo’ob”.
Tu ya’alaje’, je’el bix u yantal nojoch máako’ob u k’áat u yojéelto’ob jayp’éel ba’alo’ob yo’olal sexoe’, beey u bin u chukbesa’al nu’ukbesajo’ob ti’al u táakbesa’al le je’ela’. “Tu lu’umil México, nu’ukbesajo’ob toj óolal ti’al nojoch máake’ ku ts’áako’ob k’ajóoltbil ba’alo’ob yo’olal ch’ujuk wiix, hipertensión, artritis, ba’ale’ ku tu’ubsa’al sexualidade’ jump’éel ba’al k’a’anan ti’ u kuxtal máak. Láayli’ yaan u sejbe’entsil u loobilta’al, u tsa’aya’al k’oja’anilo’ob transmisión sexual ti’ nojoch máako’ob, le beetik k’a’anan u tsikbal máak yéetelo’ob”, tu ya’alaj.
_________________________________________
[b]“Ka t’aanako’on yo’olal sexo beey ts’o’ok k nojochtala’, walkila’ mixmáak ku tsikbal yo’olal, ma’ paalo’oni’”[/b]
Joana Maldonado
Chetumal, Quintana Roo
“Ka t’aanako’on yo’olal sexo beey ts’o’ok k nojochtala’, walkila’ mixmáak ku tsikbal yo’olal, ma’ paalo’oni’”, ku núukik ma Lolita, 84 u ja’abil, ts’o’ok u máansik óoxk’al ja’abo’ob ti’ u kuxtal tu tséel yuum Lorenzo, waktúul u paalal yanchaj yéetel, ba’ale’ ma’atech u t’aano’ob yo’olal sexualidad, mixtech u péek u yóolo’ob yo’olal, tjumen ku tukultiko’ob le je’elo’ “chéen ku yúuchul tu táankelemil máak”.
Aj xak’al xook ti’ Secretaría de Salud, Ana Martín Villamil, máax jo’olintik u nu’ukbesajil Programa de envejecimiento, ti’ le lu’uma’, ku ya’alik mantats’ u tukulta’al tumen máako’ob ts’o’ok u yantal u ja’abo’obe’ unaj u tu’ubsiko’ob ba’al yaan u yil yéetel, kex tumen máako’ob láayli’ ku taakta’al u jóok’siko’ob yéetel beetiko’ob ba’ax ku k’áatik u wíinkilalo’ob.
“Nojoch máako’obe’ ma’ u yojelo’ob wa yaan u páajtalilo’ob; le kéen nojoch máaktako’obe’ ku tukultiko’ob ku laj luk’ul u páajtalilo’ob, le beetik ku kaxtiko’ob máax yéetel u tsikbalo’ob yo’olal”, tu tsolaj.
Ichil xookilo’ob ts’a’ab k’ajóoltbil tumen Consejo Nacional de Población (Conapo) chikpaj tu lu’umil Quintana Roo, yaan 80 mil 11 u túul máak maanal 60 u ja’abil. Maanal ti’ chúumuke’, 41 mil 313 xiibo’ob, ka’alikil 39 mil 996 u túule’ ko’olel. Ku tukulta’al tia’al u ja’abil 2018 yaan u yantal 83 mil 458 u túul nojoch máak, le je’elo’ yaan u chikbesik 4.84 por ciento ti’ tuláakal u kajnáalilo’ob Quintana Roo, u ya’abile’ kajkbalo’ob Benito Juárez yéetel Othón P. Blanco.
X-áantaj ts’ak yaj Ana Martín, máax kaambanaja’an yo’olal tanatología, k’oja’ano’ob crónico-degenerativas, beyxan gerontología yéetel geriatría, juntúul máax beetik xaak’alil yaan ba’al u yil yéetel sexualidad ti’ nojoch máako’ob yano’ob Chetumal, tu’ux mina’an mix juntúul geriatra.
Aj xak’al xooke’, ku ya’alik óoli’ mixba’al ku tsikbalta’al yo’olal sexualidad ti’ nojoch máak, je’el bix u ya’abil ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel u ch’íijil máak; le beetik mina’an máax meyajtik xan.
“Ba’ax wal ku páajtal in wa’alik yo’olal sexualidad, k’a’anan ba’al, tumen leti’ beetik ulíik’il u yóol nojoch máak”, tu tsolaj.
X-áantaj ts’ak yaje’ ku ya’alik tuka’atéen: yaan sexualidad le ken yanak u ja’abil máak, ts’o’okole’ jump’éel ba’al ku páajtal u beetiko’ob, je’el bix uláak’ yaanal máake’, le je’elo’ beey u yúuchul wa ku na’ata’al sexualidad ma’ chéen ku kaxtik ka yanak relaciones sexuales, ku kaxantik xan u láak’intubáaj yéetel uláak’ máak, máaxo’ob chéen tu juunalo’ob.
“Tu súutukil kéen a’alak beyka’aj ki’ichkelemil wa beyka’aj ki’ichpan juntúul wa máaxe’, táan náats’al máak, ma’ tsaj u yanta’al wa ba’ax ti’ sexo, le ken yanak yaabilaj, maach k’ab, táan u yúuchul; beey u kuxtatik máak sexualidad, máako’on yéetel ku yúuchul”, ku ya’alik.
“Baatsilo’obe’, ku tukultiko’ob bix ku ts’o’okol u beel juntúul nojoch máak wa mina’an u nuup, bix u káajal u binsikubáaj yéetel yaanal wáak, tumen ku tukulta’ale’ ma’ tu páajtal u beetiko’ob wa ts’o’ok u nojoch máaktalo’ob”, ku ya’alik máax jo’olbesik Programa de envejecimiento ti’ Secretaría de Salud.
Beye túuno’, ku ya’alik, kex ma’ ya’ab nojoch máak ku náats’al u k’áat ba’ax ma’ u yojelo’ob wa ba’ax ku tukultike’, ku ts’a’abal xan u yojéelto’ob ba’ax k’oja’anilo’ob yaan yéetel uláak’ ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel sexualidad.
