de

del

Fidencio Briceño Chel
Ooochel
K'iintsil

Jo', Yucatán
Martes 5 ti' diciembre, 2017

Kin káajal yéetel le t’aano’oba’ ku ya’aliko’ob ya’ab ba’alo’ob ti’ jump’íito’on yéetel mixba’al ku ya’alik ti’ ya’ab máako’ob, báaxal t’aano’ob, xa’ak’a’an juumt’aano’ob, tak’lan tuukulo’ob… yéetel xma’ xuulil ch’eneknakil tu xuul. Óoli’ bey le yáax tuukulo’oba’ tumen bey yanik in tuukul, wóolya’ach’il t’aano’ob-yaj óolal, puksi’ik’al, óol yéetel kuxtal-kíimil xan.

K’a’ajsaj-yaj óolal yéetel le yáax t’aano’obo’ ku bisikeno’ob tak 2004 le ka k’áata’ab ten ka in wáant u meyajta’al u áanalte’ilo’ob ka’ansaj uti’al nojoch máako’obo’, uti’al a wáantik u tuukult’aanil a’ala’ab ten. Jump’éel chíinil k’iine’ x-éet meyajil INEA Elisa Vivase’ tu k’áataj ten ka in xak’alt ma’ chéen u nojtuukulil yéetel u ts’íibil maayáaji’, ka in xak’alt xan le u ts’íibil k’ajláayilo’obo’. Ti’ túun tin yáax ilaj u ts’íibo’ob Isaac Carrillo Can, máax kex ma’ u k’áate’ tu ts’áaj talamil ti’ u yéet meyajo’obo’; “ku k’a’abetkuunsik túumben t’aano’ob” ku ya’aliko’ob ka’achij, u bixil u t’aan ku ya’aliko’ob xan, ka’alak’t’aano’ob, mina’an u k’ext’aanil, talam u na’atpajal.

Bey úuchik túun u káajal k múul xíimbaltik bejo’ob tu biso’on ya’akach kúuchilo’ob yéetel tu yóok’olal jejeláas tuukulmeyajo’ob, kex ya’ab u téenele’ ma’ unaj k múul máani’. K yáax jets’t’aane’ k jets’ti’alintik le maayáaj tuukulo’obo’ uti’al k ts’áaik ti’ u bixo’onil, k tuukul, le chéen Isaac ku káajal ka’ach u meentik ichil u ts’íibilo’ob 12 wáaj 15 ts’o’olilo’ob ts’íib uti’al u chukik le ku k’áata’al ti’ le u meyajil le áanalte’obo’. U tsikbaltik k’ajláayo’ob yéetel jump’íit t’aano’obe’ tu meentaj u patik nupa’ant’aano’ob kex suuk u k’a’abetkuunsa’ale’ tu ts’íibo’obe’ káaj u sutik k’ayt’aano’obe’.

Ma’ xáanchaj ka jkáaj u ch’a’ik xookil u tsolanil maayat’aan tin wéetele’ uti’al u yantal u na’atil u na’atik yéetel u ts’áaik uláak’ bej ti’ u tuukulo’obe’; bey túun káajik k ilik u meentik yéetel u patik t’aano’ob, relexificación k a’alik máaxo’ob xak’almeyajtik t’aano’ob, composición ku ya’alik máaxo’ob xak’altik u wíinkilal t’aano’ob-, nupt’aano’ob ku éjentik Isaac ka’achij.

Le je’ela’ yéetel uláak’ múulmeyaje’, Isaac yéetel u kiik Liz, yéetel uláak’ táankelem maayáajo’obe’ tu yóotajo’ob u láak’inteno’ob tu ja’abil 2008 ti’ jump’éel jats’uts yéetel talam meyajil u ka’ansajil maayat’aan, tumen xan talam u k’am óoltik wajaytúul máako’ob ka taalak táankelemo’ob u jo’olinto’ob u ka’ansajil ka’ansajo’obil máasewal ka’ansajo’ob, nojka’ansajo’ob ts’aba’ano’ob bey Asesores Técnico Pedagógicos. Bey túun úuchik u káajal u ka’ansik maayat’aan Isaac tu kúuchil Academia de Lengua Maya Itzamná ichil jump’éel múulmeyaj ichil COEEST-INAH-ITZAMNÁ, tu’ux tu ye’esaj u k’aj óolalil maayat’aan, u sáasilil u ka’ansaj ba’ale’ asab jak’ óolalil u yutsil máakil, tu’ux páajchaj u beetik yéetel ki’iki’ óolal u ts’áaik yéetel u túumbenkuunsik u na’atil t’aano’ob uti’al u chupik yéetel u juumil u t’aan yéetel u táankelem tuukulo’obe’ le nojoch máak ka’ansajo’ob jp’áato’ob bey u yu’ubajo’obe’ yéetel xan ti’ u náachkunsajilo’obil u na’at yéetel u k’aj óolalil jats’uts t’aan, na’atil-t’aan, juumil-k’ayt’aan.

U ts’íibo’ob yéetel uláak’ meyajo’obe’ jkáaj u chíikpajalo’ob tuláakal tu’ux, jkáaj xan u k’uchul u táan óolta’alo’ob, chéen ba’ale’ leti’e’ ma’ jáaw u kaambal ti’ uláak’ k éet nojoch kiiko’ob yéetel suku’uno’ob jelbest’aano’obi’ yéetel xan u máansik na’at ti’ ki’ichkelemil, ti’ ojéelal k’aayil, ti’ wa’alkunsa’an k’aj óolalil yéetel ti’ mu’uk’a’an bixi’ilil. Le je’ela’ Isaac, tumen uti’al to’one’ xuulul ti’an ichilo’on ti’ junjump’éelil u ts’íibo’obe’, ichil junjump’éelil u t’aano’obe’.

Yéetel tuláakal le je’ela’, ma’ unaj ka’ach u ja’ak’al in wóol u náajaltik Premio Netzahualcóyotl tu ja’abil 2010i’, chéen ba’ale’ tu ka’a meentaj u yúuchul ten. Tuka’atéen kex ma’ tin kaxtaje’ k’áata’ab ten ka in xok yéetel in wa’al bix yanik u meyaj, te’ téena’ “U yóok’otilo’ob áak’ab” tu meentaj u máan tin pool ya’akach ba’alo’ob, ichilo’obe’ in tukultik jump’éel meyaj ts’íibta’ab tumen juntúul maayáaj xch’úupal tu ye’esik yéetel tu k’áatt’antik u kúuchil ko’olelo’ob. Tuka’atéen ikil u jutik paachilkunaj tuukulo’obe’ yéetel u xíixtik maayáaj tuukule’ ku ka’ansik to’on yéetel ku meentik k suut tuukul yéetel xíimbaltik le maantats’ suutil wóolmáan maayáaj k’iin yéetel xan le xma’ xuul ka’a suut ti’ k na’atsil kaajo’ob ichil le áak’ab xíimbalo’obo’, le náayo’ob yéetel le wayak’o’obil suutul máansaj-taal xma’ xuul k’iino’.

Leten túune’, in táakpajal ti’ u máansaj tuukulil “U yóok’otilo’ob áak’ab” ti’ “U yóok’otil kíimile’”, jump’éel ba’al ma’ tun tu’ubul ten beyxan yaan u p’áatal maantats’, tumen ma’ chéen t chukaj yéetel Gabriela Badillo yéetel u yéet meyajo’ob k meentik jump’éel ts’íib tu ka’anal óolil u ki’ichkelem meyaj Isaac, t kaxtaj xan te’ chan cha’ana’ k ka’a kuxkíintik u yojéelal yéetel u yúuchben ka’ansajil, u nojt’aan k ch’i’ibal-k’iino’ob chéen ba’ale’ xma’ lúubul te’ tuukulo’ob yéetel t’aano’ob meenta’an yéetel u paakat táanxelo’ob yéetel toopkunajo’obo’. Leten ki’imak in wóol úuchik in majáantik u juum in t’aan tu tséel u juum u t’aan Aída Noemí Euan Cen uti’al k múul tsikbaltik le k’ajláaya’, yéetel xan úuchik in múul ok’ol yéetel Isaac ti’ jump’éel u ye’esajilo’ob tumen ma’ u yojel ka’achi’. Te’ súutukilo’ t múul tukultaj k a’alik jump’éel táan óolal uti’al k ch’i’ibalo’ob, chéen ba’ale’ xma’ in kaxtik –yéetel xan kex ma’ u k’áate’- ts’o’ok xan u suut jump’éel noj táan óolil uti’al k éet maayáajil, k éetail yéetel k suku’un Isaac Carrillo Can, máax uláak’ juntéene’ ku táanilkunsikubáaj ti’ to’on uti’al u je’ek’abt túumben bejo’ob yéetel u yóol yéetel u mu’uk’a’an t’aan yaan u p’áatal u pix óolto’on yéetel u xma’xuulil pixan.