Emir Olivares Alonso
Oochel Leo Espinoza
K’iintsil
U noj kaajil México
Miércoles 6 ti’ diciembre, 2017
U paalil kolnáalo’obe’ junmúuch’ máako’ob talam yaniko’ob. U mola’ayil Fondo de las Naciones Unidas para la Infancia (Unicef) ku tukultik kex u 44 por cientoil najilo’ob tu’ux kaja’an le aj meyaj máako’oba’ yaan kex juntúul x ch’úupal wa xi’ipal ku meyaj ich kool, ts’o’okole’ le ku náajaltiko’ ku chikbesik kex u 41 por cientoil ichil tuláakal le ku náajalta’al tumen u baatsil.
Red Nacional de Jornaleros y Jornaleras Agrícolas tu ya’alaj u meyajil paalal ich koole’ jump’éel ba’al ku yúuchul México, kex beyka’aj a’almaj t’aan ts’o’ok u beeta’al ti’al u ch’éensa’al.
Ichil ba’ax chikpaj ti’ Encuesta Nacional de Ocupación y Empleo, ka’anchaj u xookil jaytúul paalal ki meyaj; ti’al u ja’abil 2007 u xookile’ k’ucha’an tak 3 millones 832 u túul xi’ipalal yéetelx ch’úupalal, yéetel ti’al u ja’abil 2015 k’ucha’an tak 319 mil 45 u túulal. Xookile’ ku ye’esik yaan 12 millonesil máako’ob ku meyajo’ob ich kool ts’o’okole’ ku bo’otalo’ob, ichilo’obe’ ti’ yaan paalali’.
Rede’ tu much’aj jayp’éel tsikbalo’ob yo’olal bix u péech’óolta’al kolnáal yéetel u paalal ti’ jejeláas lu’umilo’ob México. Ichil le je’elo’obo’, ku jach péeksik u yóol máak u tsikbalil Abigail Guadalupe: u yuumo’obe’, sijnáalo’ob Nahum de Chiepetepec, tu méek’tankaajil Tlapa de Comonfort, Guerrero, yanchaj u p’atiko’ob u kaajalo’ob ti’al u yokolo’ob meyaj ich kool, tu k’áaxil Serrucho, tu méek’tankaajil Navolato, SInaloa.
Abigail síij 4 ti’ marzo ti’ u ja’abil 2017, ich kis buuts’ k’ajóolta’an beey galera tu chan kaajil Serrucho. Ba’ale’ yo’olal bix yanchajike’, k’a’ananchaj u bisa’al u na’ tu kúuchil ts’ak yaj, ts’o’okole’ yanchaj u pa’atik jayp’ée hora’ob ti’al u ts’aatáanta’al. Kex beyo’, chaambale’ biinsa’ab Hospital General de Culiacán, tu’ux internarta’ab yéetel j p’áat ka’ap’éel winal ich incubadora.
22 ti’ mayo ka’aj páatchaj u jóok’ol tumen j ila’ab beey toj u yóole’, ba’ale’ tu taal u píik’il 6 ti’ junioe’, ichil jump’éel galerae’ ich k’áaxe’, talamchaj u ch’a’ak u yiik’ chan x ch’úupal. Ba’ale’ ka’aj páatchaj u k’ujsa’al yiknal ts’ak yaje’, Abigaile’ ts’o’okili’ u kíimile’, tsa’ayti’ bronconeumonía. U yuumo’obe’. U yuumo’obe’ ma’ tu k’amajo’ob mix jump’éel áantaj ti’al u biinsa’alo’ob tak tu kaajalo’ob, mola’ay tu’ux ku meyajo’obe’ tu k’áataj ti’ob ba’axten ma’atáan u mu’ukul Sinaloa. Le beetik tu juunalo’ob yanchaj u kaxtiko’ob u taak’inil ti’al u suut tu kaajalo’ob.
Unicef tu ya’alaje’, kex 44.9 ppr ciento ti’ kolnáal baatsilo’obe’ tu’ux ku meyaj paalale’, máasewalo’ob. U yantal u jóok’ol máak ti’al u kaxtik meyaj táanxel tu’uxe’ ku beetik u k’exiko’ob tulñaakal ba’ax suuk u beetiko’ob, u miestilo’ob yéetel u t’aano’ob.
Tu ya’alaje’ u meyaj paalale’ ma’ táan u xu’ulul le kéen p’áatak ma’atáan u cha’abal u yokol paalal ich kool. Ka’alikil ma’atáan u yila’al bix u yúuchul meyaj, bajux ku náajalta’al yéetel wa jala’acho’ob ma’atáan u ts’áak y yóolo’ob ti’al u na’atiko’ob yéetel u meyajo’ob ti’al u ts’aatáanta’al ba’ax táan u yúuchula’, ma’atáan u ch’éenel u yúuchul ba’alo’ob je’el bix le je’elo’.
