Juan Manuel Contreras
Oochel Juan Carlos Faller
K'iintsil
Jo', Yucatán
Martes 27 ti' febrero, 2018
U beeta’al ba’al ma’ unaji’ yéetel péech’óolal ku beeta’al tumen mola’ayo’ob yóok’ol u maaya kaajilo’ob u petenil Yucatán, tu beetaj k’aas yo’olal taak’in ku náajalta’al tumen u kajnáalilo’ob San Pedro Bacab, Nuevo León, El Limonar, Tesoco Nuevo yéetel Santa María Pixoy, tu méek’tankaajil Tizimín; tumen ma’ yáax k’áata’ab ti’ kaaj ka’aj jáalk’abta’ab juntúul báalam tu k’áaxo’ob.
Ba’ax úuche’ k’uch tak tu xikin consultor Juan Carlos Faller Menéndez, máax ku meyaj ti’al u kaláanta’al ba’alche’ob ku yantal ich k’áax, le beetik tu kaxtaj bix je’el u yáantaje’. Náats’ te’e mejen kaajo’obe’ ti’al u yilik ba’ax je’el u páajtal u beetik ti’al ka’aj ts’o’okok talamil, tumen ba’alche’ ku náats’al kaaj ti’al u kaxtik ba’al u jaantej, tak ka’aj tu beetaj u k’astal ba’al je’el u tojoltik maanal ti’ 100 mil pesos.
Yo’olal le je’elo’, u jo’olpóopilo’ob kaaj yéetel u yáantajil Faller Menéndez tu beetajo’ob jump’éel ts’íib ti’al u túuxta’al ti’ u jala’achil u noj lu’umil México, Enrique Peña Nieto, tu’ux ku ya’aliko’ob bix u yilko’ob ba’al yo’olal, yéetel ku k’áatiko’ob ka táakbesa’ako’ob ti’ u meyajilo’ob ti’al u kaláanta’al felinos tu lu’umil México.
Ba’ax yáax úuch yéetel le je’ela’, táabsa’an ti’ jump’éel chowak cha’an beeta’an tumen Faller Menéndez, ku k’aaba’tik Talam Chakmo’ol: Carta al Presidente de México, tu’ux ku tsikbalta’al tumen kajnáalo’obe’ ba’ax ts’o’ok u máanisko’ob ichil wakp’éel winalo’ob yo’olal báalam ku máan naats’ ti’ u k’áaxo’ob.
Cha’ane’ j ts’a’ab k’ajóoltbil 23 ti’ febrero máaniko’, tu chan kaajil Nuevo Yucatán, naats’ p’aatal El Cuyo. Ma’ táan u xáantale’, yaan u ts’a’abal k’ajóoltbil tu Noj Kaajil México. Máax beetej, tu ya’alaj ti’ jump’éel k’áat chi’ tsikbal tu beetaj yéetel La Jornada Maya, ba’ax ku yilik yo’olal ba’ax táan u yúuchul, máax u yuumil yéetel bix u yila’al tumen u kajnáalilo’ob Yuum Balam.
Juan Carlos Faller tu kanaj física, ba’ale’, u meyajil ti’al u kaláanta’al yóok’ol kaabe’ tu beetaj u p’áatal chéen yéetel u meyajil kananil, tumen tu beetaj u ts’áak u yóol ti’al u meyaj yo’olal u ba’alche’il le baanta je’elo’, yo’olal u kananil báalam.
“Báalame’ kamp’éel ba’al o noj chíikulal: juntúul paan ba’alche’, tumen je’el u páajtal u k’a’abéetkunsa’al beey u chíikulal kananil, beyxan noj ba’al tumen k’a’anan ti’al u meyaj tu beel yóok’ol kaab, ts’o’okole’ juntúul ba’alche’ chikbesik k’áax tu’ux kuxa’ane’ láayli’ ts’aka’an je’el bix unaje’, tumen u k’áat u ya’alej yaan ba’alche’ob ti’al u chuk u jaantej”, tu ya’alaj.
[b]Bix uchik u káajal a beetik a consultor independiente[/b]
“Uchik in meyaj lajun ja’abo’ob Pronatura, káaj u yutstal tin wich ba’alo’ob yo’olal kananil, táakpajen ti’ jejeláas meyajo’ob tu’ux ku k’áatal ka yanak máak je’el bixeno’”.
[b]Jaytúul báalamo’ob yaan Yucatán[/b]
“Ku tukulta’ale’ tu petenil Yucatáne’ yaan kex 2 mil báalamo’ob, beey uchik u jóok’ol tu ts’ook xookil beeta’ab tu ja’abil 2010, tu’ux ma’ k’a’abéetkunsa’ab chéen jump’éelil nu’ukbesaj ti’al u xo’okolo’obi’, ba’ale’ mina’an uláak’ bix je’el u páajtal u yojéelta’al. J xo’ok ti’ jayp’éel u jejeláas k’áaxo’ob ku kuxtal yéetel j ila’ab jayp’éel ti’ le je’elo’ob ts’aka’ano’ob tu beel”.
[b]Ba’ax k’iin ka’aj úuch talamil yéetel báalame’[/b]
“Káaj tu ja’abil 2013, ka’alikil táan u beeta’al u bejil Playa del Carmen tak Kantunilkín. Mola’ayo’ob beetike’ k’a’anan u beetiko’ob u ye’esjail ti’ bix u jelbesik u meyajilo’ob yóok’ol kaab, ichil xaak’alo’ob beeta’abe’ ti’ yaan nojoch ba’alche’ob. J ts’a’ab nu’ukul ti’al táabsaj ti’al u yila’al jaytúul ba’alche’ob yaan ti’ le baata’o’”.
“Ku beeta’al ti’al ka’aj ila’aj wa juntúul wa yaanal u jejeláasil ba’alche’ob ku bak’pachtiko’ob le baantao’, beey uchik u chikpajal báalam, beey t ojéeltaj juntúulili’ tumen jump’éelili’ bix yanik u yoot’el”.
[b]Bix uchik a wojéeltik ba’ax ucha’an[/b]
“U kajnáalilo’ob Playa del Carmen náats’ob ti’ jump’éel mola’ay kaláantik ba’alche’ob, máaxo’ob t’aano’ob yéetel jala’acho’ob ti’al u ts’áak u yojéelto’ob yaan juntúul báalam táan u bak’pachtik u k’áaxo’ob, beey uchik u k’i’itpajal ba’ax ucha’an”.
[b]Ba’axten úuchij[/b]
“Unaj u chu’ukul báalam táan u máan tu k’áaxil Playa del Carmen, j ts’a’ab jump’éel trampa, yéetel kaláanta’ab. Le beetik yanchaj u ts’a’abal táanxel tu’ux, biinsa’ab 100 kilómetros noojol. Ma’ ba’al jach ba’alo’ob beeta’abik, tumen ma’ unaj u beeta’al ba’al yéetel juntúul ba’alche’ je’el bix le je’elo’ jach chéen ch’a’abili’”.
“Jala’achobe’’ tu ya’alaj ka’aj biinsa’ak yaanal tu’ux yéetel ka’aj ts’aba’ak u ba’alil u kaal, le je’elo’, ti’al ka’aj béeyak u yila’al ba’ax ku yúuchul yéetel, ts’o’okole’ j cha’ab kex 100 kilómetros tu xamanil tu’ux chu’ukij”.
[b]Ba’ax mola’ayil ts’áaj u ba’alil u kaal [/b]
“U mola’ayil Dirección de Vida Silvestre ku jets’ik u páajtalil u ts’a’abal. ya’ab ba’al ku binetik ti’ jala’achil walkila’, ts’o’okole’ ku ts’a’abal máak ma’ u yojel bix k’a’anan u meyajta’al ba’al yo’olal; jala’ache’ ma’ u líik’smajubáaj ti’al u ts’áak satelital ba’alil kaal”.
“Ba’ax te beetajo’obe’, tu majáantajo’ob ti’ juntúul u aj xak’al xookil Universidad Autónoma del Estado de México jump’éel ba’alil kaal, leti’e’ yu éejentaj ba’ale’ tu k’áataj ka’aj a’alak ti’ tu’ux yaan báalam ka’alikil táan u péek, chéen ba’axe’ ch’éen u ya’aliko’ob bix yanik”.
“Ya’ab ba’al ma’ jach jeets’el bix k’a’anan u meyajta’ali’, le beetik mixmáak k’áat ti’ j xak’al xook ka’aj u ya’al tu’ux yaan, beey túuno’, kex ojéelta’ab báalam ti’ yaan te’e k’áaxo’ob, yéetel kex k’a’anan u ts’aatáanta’ale’, ma’ yanchaj mixba’al no’oja’an ti’al beetbil tumen ma’ paatal beeta’an nu’ukbesajo’ob ti’al u chu’ukul yéetel ti’al u beeta’al ba’al yéetel le ba’alche’a’”.
“Le beetik ku k’aaxil kaaj; wa u yojelo’ob báalam ba’ax talamkúunsik ba’al yéetel ti’ yaan tu bak’pachil kaaje’, ba’axten ma’ bin k’áatabil ti’obi’, ba’axten ma’ beeta’ab jump’éel nu’ukbesaj ti’al u je’ets’el talamil. Laj chuka’an u nu’ukulil ti’al u beeta’al ba’al je’el bix unaje’, ba’ale’ ma’ beeta’abi’”.
“Leti’e’ ba’ax ku k’áata’al ti’ le ts’íib túuxta’ab ti’ jala’acho’, ka’aj xak’alta’ak ba’ax ucha’an. Kéen je’ets’ek ba’ax ucha’ane’, unaj u je’ets’el ba’ax k’a’anan u beeta’al yéetel u yila’al máax ma’ beet ba’al patali’ tumen wakp’éel winal máan beyo’”.
Ba’axo’ob talamil je’el u taasik ka’ach ka chu’ukuk báalam tumen kajnáalo’ob
“Ku k’a’alalo’ob, ku je’ets’el tak bolonp’éel ja’abo’ob yo’olal u kíinsa’al báalamo’ob. Óoli’ leti’e’ ba’ax bíin úuchuk ka’acho’, tumen xanchaj u péek jala’ach tu yo’olal. Mixmáak ti’ u mola’ayil Dirección de Vida Silvestre, que autorizó atrapar al jaguar en Playa del Carmen y autorizó soltarlo en el área de protección de Yuum Balam”.
