Katia Rejón
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
Viernes 4 ti' mayo, 2018
U yóok’otil danzóne’, yanchaj tu lu’umil Cuba yéetel u meyajil jpatjo’ol paax Miguel Faílde ti’ u ja’abil 1879. Ka jmáan lajun ja’abo’obe’, k’uch tu lu’umil Yucatán yéetel Veracruz yo’olal u k’áak’náabilo’ob, jk’ucho’ob xan u aj paaxilo’ob La Habana. U xaanil u sit’láankil paaxe’ ku bin u léench’intik máaxo’ob óok’ostik ti’al u náats’alo’ob. Méek’bil u yóok’osta’al lik’ul ka káaj u beeta’al. K’uch tak u tukulta’al k’aasil óok’ot tumen ku yantal u kóosik u wíinkilalo’ob yéetel ku jach péeksik u t’e’eto’ob.
Tu sigloil XX tu ch’a’aj u muuk’ beey jump’éel óok’ot suuk u beeta’al México, ts’o’okole’ ti’ Yucatáne’ jump’éel paax jach uts u yu’ubal tumen máak. U k’íiwikilo’ob Santa Lucía, San Juan yéetel Santiago ku cho’ba’talo’ob tumen ti’ ku yilikubáaj máak ti’al u chan óok’oto’ob jun chan súutuk lalaj p’is k’iin. Ts’o’ok u máan lajun ja’abo’ob káajak u yóok’ostik danzón Candelaria, ku yilik xan beey jump’éel ba’al áantik ti’al u péeksik u wíinkilal “ti’al u yéet ja’abilo’ob”.
Suuka’ane’, ku yóok’ot máak ka’alikil táan u yúuchul paax, yéetel ku ch’éenel le kéen beeta’ak “xíimbalil”, t’aan pata’an le kéen chan je’elek máak ti’al xíimbal, tsikbal yéetel u coquetear. Tu k’íiwikil Santiago ku je’elel máak xan ti’al u jaantik wa u yuk’ik jump’éel Coca Cola te’e chan mercadoo’, ka’alikil uláak’o’obe’ ku ye’esiko’ob bix u jach ki’il u yóok’osta’al danzón.
U múuch’ paaxil Orquesta del Ayuntamiento de Mérida ku paxik Patricia yéetel le kéen ts’o’okoke’, máaako’obe’ ku kutalo’ob tuka’atéen. Ti’ kisib che’obe’ p’ata’an wa ba’ax, je’el bix xóolte’ wa xpikit, ti’al u ye’esa’al yaan máax kulukbal, chéen lik’a’an óok’ot ba’ale’ yaan u suut.
Ka’anal xanab, p’óok, goorra, chowak eex wa vestido, jejeláasil u nook’il aj óok’oto’ob. Yaan táankelemo’ob ba’ale’ chéen jump’íito’ob. U ya’abil ko’olelo’obe’ yaan u bóoch’o’ob ti’al u tep’ikuba’ob ti’ iik yéetel kabal xanal ku ts’áako’ob. Xiibo’obe’, óoli’ tuláakalo’obe’, jach jats’utstak u filipina’ob wa u camisa’ob ichil u chowak eexo’ob.
Ichil paaxo’ob ku jóok’olo’ob ti’ danzóne’ ti’ yaan danzonete, el mambo yéetel chachachá. Yaan paaxo’obe’ asab séeba’an u bin u sit’láankilo’ob, aj paaxo’obe’ ku paxiko’ob jump’éel chan xaan mambo yéetel uláak’ paaxo’ob tu’ux xa’ak’tan español juumo’ob. Yaan kex jo’opéel noj lu’umo’ob ts’o’ok u máatiko’ob yéetel jelbesiko’ob danzón: Inglaterra, Francia, Haití, Cuba yéetel México.
Tu ja’abil 1994, jpat jo’ol paax Arturo Márquez tu kuxkíinsaj u Danzón 2, jump’éel paax ku yu’ubal yéetel suuk ba’alo’ob ti’ México, ts’o’okole’ tak walkil láayli’ u yu’ubale’.
Ichil u xookil “Gestión del Patrimonio Cultural Intangible”, xoknáalo’ob Aviela Perera, Abril Gonzáles, Martín Romero, Frida Vilchis, Diana Falcón yéetel Jackie Zúñiga González ti’ u kúuchil Centro Peninsular de Humanidades y Ciencias Sociales (Cephcis), tu ts’áajo’ob jump’éel mayakche’ yéetel jump’éel u boonil bix yanik u beejilo’ob u k’íiwikil Jo’, ti’al u beetiko’ob jump’éel “cartografía social” yo’olal u yóok’otil danzón, meyaje’ jo’olbesa’an tumen xka’ansaj Adela Vázquez.
Ts’o’ok u máan ka’ap’éel winalo’ob káajak u xak’altiko’ob danzón yéetel táan u meyajtiko’ob jump’éel mapa tu’ux táan u táakpajal aj óok’oto’ob ti’al u tsikbaltiko’ob jejeláas ba’alo’ob yo’olal u yóok’otil danzón, ku ya’aliko’ob tu’ux yáax óok’otnaja’ano’ob yéetel jayp’éel ba’alo’ob yo’olal leti’ob. “Ko’olel sijnáal Playa del Carmen. Jo’op’éel ja’abo’ob, San Juan”, ku xo’okol.
Tu’ux ku yúuchul óok’ote’ mixmáak ku p’áatal tu juunal. Ichilo’obe’ ti’ yaan juntúul máak mina’an u yéet óok’ot, u t’úuymaj jump’éel u bolsail plástico, ku yilik le uláak’ máako’obo’ ba’ale’ k’as su’ulak, mix máak t’u’ulpachtik. Ma’ máanak mix ka’ap’éel minutose’, le ku líik’il juntúul ko’olel ti’al u ts’áak u k’ab tu paach. Beey túuno’, ku púut kuxtalo’ob, ku kaxantikuba’ob, ku yáalkabo’ob, ku sa’atalo’ob yéetel ku k’ubikuba’ob.
