Javier Aranda Luna
Oochel ch'a'aban tu kúuchil web Museo
K'iintsil
Miércoles 5 ti' septiembre, 2018
Wa k’i’ik’el u beel kuxtale’, miatsile’ leti’e’ ba’ax jaakúuntik u máani’. Leti’e’ ba’ax jelbes’iko’on yéetel leti’e’ ba’ax k beetik u yantal u yich. Miatsile’ leti’ xóot’ kuxtal tu’ux ku yantal u jejeláasil bejilo’ob ts’áak muuk’ yéetel wíinkilal. U muuk’il jump’éel ba’ax jit’a’ane’ leti’ u k’áanilo’ob. U muuk’ miatsile’, leti’e’ ba’ax ku p’atik tu ch’i’ibalil.
K’áak’ yanchaj Museo Nacional de Brasil yaj óol ba’al, ma’ chéen tu yóok’olal u tojol le beyka’aj ba’al j sa’atij, maanal ti’ 20 millonesil nu’ukul yaan ka’achij. U jaajile’, yaj óol tu yóok’olal k’ajla’ayil j sa’atij.
Chi’ichnakil ku yantal tu yóok’olal ba’ax ku p’ataj Octavio Paze’ jump’éel ba’al jóopsik k’áak’. Yaan máake’, le ken u p’at wa ba’ax ti’al k’ajla’ayil je’el bix ‘‘monumento artístico” ma’ tu táakbesik ka yanak u páajtalil tu yóok’ol u áantalte’ob wa yóok’olal u nu’ukulo’obi’. Le je’elo’ u k’áat wáaj u ya’al wa yaan u páajtal u ko’onol tumen je’el máaxake’, je’el bix ko’onik u ts’íibil u pik’il ju’unilo’ob Plural yéetel Vuelta de Paz a la Universidad de Princeton, u páajtalil tu yóok’ol u áantalte’ilo’ob, wáaj u nu’ukulo’ob, kin tukultik u tuukul a’almaj t’aanile’ ma’ unaj u máan yóok’ol ética tuukul. Yaan kaaj ma’atáan u yóotik u’uyaj, yaan máax ma’ unaj u yu’ubalo’obi’.
Áanalte’ ma’ k’askúunsa’ab tumen k’áak’ yéetel le utskíinsa’ab tumen Biblioteca Nacional, je’el bix u yalabil archivo yéetel uláak’ u nu’ukulo’ob, je’ex ch’ilib ts’íibo’obe’, ma’ wáaj táan u páajtal u táakbesa’al ichil u najil museo yaan u ts’a’abal tu departamentoil Guadalquivir yéetel Reforma.
Te’e k’iino’oba’, tu’ux tuláakal táan u ko’onol yéetel táan u ma’anale’, unaj k kaláantik k k’a’ajesjil. Chéen Paz leti’e’ mexicano jts’íib u náajaltmaj u chíimpolalil Premio Nobel de Literatura. Yaan wáaj k cha’ik u je’ets’el tumen juntúul wa máax wa u ts’íibe’ najmal u su’utul ich otomí wa ich mixteco, ts’o’okole’ bajux ken u tojoltej.
K patrimonio culturale’ leti’e’ asab kuxa’an ba’al yaan ti’ k k’ajla’ayil: láayli’ kuxa’an kex táan u máan ja’abo’ob, yéetel kex táan u máan ch’i’ibalo’ob.
Yaan wáaj k cha’ik u kuxtal ba’ax tu p’ataj Paz le bix ku páajtale’, ka súutuk jump’éel u chíikulal káafe, u k’aaba’ jump’éel estilo ti’ pluma fuente, wa jump’éel u chíikulal vino, ma’ wáaj unaj tun u su’utul u k’aaba’ u chíikulal jump’éel kaambalil, chíimpolalil wáaj pik’il ju’unil.
Ba’ax tu p’ataj to’ob Paze’ ku k’a’ajsik to’on jump’éel ba’al úuchij: u p’atik u embajadail India tu yóok’olal kiinsatáambal yanchaj 2 ti’ octubre ti’ u ja’abil 1968, yéetel bix úuchik u yóotal u jóoks’a’al u tsikbalil tumen jump’éel corte táanxel lu’umil tumen tu “tu’ubsaj chéen beey u lu’umil”.
K kaláantik beey kaajo’one’, ba’ax p’ata’an tumen juntúul j k’aay tuukule’, ku ye’esik xan táan k kaláantik ba’ax ku taal tu paachil k’iin. K ts’aatáantike’ ma’ táan u beetik k múul tuukul yóok’olal ba’ax ts’o’ok u yúuchul, ku beetik k múul tuukul yóok’olal le bíin taalako’obe’.
Le ken t’aanako’on yóok’olal Museo Nacional de Brasil, Washington Fajardo, máax tu jo’olbesaj Consejo Municipal del Patrimonio Cultural de Río de Janeiro, tu k’áataj “ka sa’atbesa’ak k si’ipil tumen paalal ku taalo’ob paachil. To’one’ kaajo’on mina’an k k’a’ajesajil, chéen táan k xíimbal ti’ bejo’ob ba’ale’ ma’ k ojel máaxo’oni’, ba’ax k béeykunsik, wa ba’ax k wayak’tik. Walkila’ chéen ta’an le ba’ax unaj u péeksik u yóol táankelemo’ob ti’al u ts’áak u beel le noj lu’uma’”. Kexi’ mix bik’in u yúuchul tuka’atéen ka t’aanako’on yóok’olal ba’ax tu p’ataj Paz suutul chéen ti’ taak’in ku páajtal u k’éexel tumen wa jaytúul máaki’.
