Angélica Enciso L.
Oochel Fernando Eloy
K'iintsil
Martes 5 ti' marzo, 2019
Ciudad de México
Walkila’, u k’e’exel oora, k’ajóolta’an beey horario de verano, suuk u yúuchul tu winalil abril tak octubre, táan u jach tsikbalta’al ichil tuláakal u lu’umilo’ob yóok’ol kaab. Tu lu’umil Méxicoe’, je’ets’ u káajal u k’e’exel tu ja’abil 1996, ba’ale’ ma’ tuláakal tu’ux ku beeta’ali’: máasewal kaajo’obe’ ma’atech u k’exiko’ob u yoora’ob, tumen le je’elo’ ku je’ets’el tumen Yuumtsil, beyxan ma’atech u k’e’exel tu lu’umil Sonora yéetel Quintana Roo.
Beyxan tu múuch’il Unión Europeae’, lu’umo’ob táakano’obe’ k’a’anan u jets’iko’ob wa láayli’ yaan u k’exiko’ob u yorao’ob táanil ti’ u k’iinil 31 ti’ marzo, tumen le ja’ab máaniko’ beeta’ab jump’éel k’áat chi’ ti’ kaaj, tu’ux chikpaje’ u ya’abil kaaje’ ma’ táan u éejentik u beeta’al le k’eexila’ tumen ku beetik k’aas ti’ u toj óolal wíinik.
Tu lu’umil México, tu ja’abil 2001 ka k’uch tak Suprema Corte de Justicia de la Nación, u jejeláasil tuukul yóok’lal.
Ernesto Zedillo, máax tu beetaj u jala’achil Méxicoe’, tu jets’aj u beeta’al u k’eexil horario de verano 23 ja’abo’ob paachil. Ti’al u ja’abil 2001, úuchik xan u k’áatchibta’al u kajnáalilo’ob Ciudad de México, le máax beetik u jo’olpóopil jala’ache’, Andrés Manuel López Obrador, tu jets’aj kaaje’ jumpáay yanik ti’ ba’ax ku je’ets’el; le beetike’ yanchaj jump’éel a’almaj t’aan tu ts’áaj k’ajóoltbil tu táan Corte. Ba’ale’ máax beetik u jala’achil México te’e k’iino’obe’, Vicente Fox, tu jets’aj xan jump’éel a’alamaj t’aan ti’al ma’ u jumpáaykunsa’al kaaj ti’ u k’e’exel oora.
Beey túuno’, Cortee’ tu jets’aje’ mix juntúul ti’ leti’ob ku páajtal u jets’iko’ob u ts’ook t’aanil ti’al u k’e’exel oora, ts’o’okole’, ichil ba’ax jets’a’an ti’ U Almejen Noj A’almajt’aanil u Múuch’ Péetlu’umilo’ob Méxicoe’, unaj u sáasilkúunsa’al tumen Congreso ba’ax ku beetbil. Beey úuchik u je’ets’el tumen Legislativo u a’almaj t’aanil Ley del Sistema Horario.
Walkila’, u diputadoil Morena, Carlos Castillo Pérez táan u péektsiltik ti’ u Congresoil Ciudad de Méxicoe’, ka páatak u k’e’exel le a’almaj t’aana’.
Zedilloe’, tu ya’alaje’, a’almaj t’aane’ je’ets’ ti’al u yáanta’al kaaj, tumen beyo’ ma’ táan u seten k’a’abéetkunsa’al sáasil, ts’o’okole’ ma’ xan táan u k’a’abéetchajal combustibles ku meyaj ti’al u yantal, tukulta’abe’ beyo’ yaan u yéensa’al beyka’aj ba’al k’askúuntik yóok’ol kaab.
Ichil ba’ax ts’áab k’ajóoltbil tumen Fideicomiso para el Ahorro de Energía Eléctrica, tu’ux táakpaj Comisión Federal de Electricidad yéetel Instituto Nacional de Electricidad y Energías Limpias, tu ja’abil 2017e’ horario de veranoe’ tu beetaj u líik’sa’al wa u áahorrarta’al mil 311 millonesil pesos, le je’elo’ ku taal u ts’áaj, ichil bix u na’atal u xookil u k’a’abéetkunsa’al sáasil ti’ najo’obe’, kex 589 mil najo’ob casas habitación wa leti’e’ beyka’aj sáasil ku k’a’abéetkunsa’al tu lu’umil Tlaxcala, ts’o’okole’ yaan u páajtal u yila’al uláak’ utsil ba’alo’ob wa ka beeta’ak uláak’ nu’ukbesajo’ob, beey úuchik u ya’alik Daniel Chacón, juntúul máax u jach ojel ba’al yóok’lal Iniciativa Climática de México. Beyxan tu ya’alaj Arizona yéetel Hawai, ti’ u lu’umil Estados Unidose’, ma’atech u k’e’exel xan oora.
K’áat chi’ beeta’ab tumen Unión Europeae’ tu chikbesaj kaaje’ ma’atech u éejentik u k’e’exel oora, ts’o’okole’ asab ma’alo’ob u yilko’ob u p’áatalo’ob bul ja’ab yéetel horario de verano; u 84 por cientoil máax k’áatchibta’abe’ tu ya’alaje’ ma’alo’ob ka tse’elek ti’al u yutsil u toj óolal wíinik yéetel tumen ma’ ya’ab u yáantaj ti’al ma’ u xu’upul sáasil.
