de

del

Elena Poniatowska
Oochel
K'iintsil

Lunes 4 ti' noviembre, 2019

Gérard Fontainee’ ku k’a’ajsike’, bix u yúuchul ba’al tu noj kaajil París, ti’al u k’iinil 12 ti’ diciembre ti’ u ja’abil 2018, tu yáanal u jobon tuunil naj sáasilkúunsa’an ti’ u najil k’uj Notre Dame, léek u k’aayil mariachis yéetel u u’uts nook’. “Estas son Las mañanitas que cantaba el rey David a las muchachas bonitas se las cantamos así”... leti’e’ mexikano’ilo’ob k’ayik u ko’olebil Guadalupe yaan tu noj kaajil París. Ts’o’ok 28 ja’abo’ob káajak u beetiko’ob.

Gérard Fontaine, juntúul jts’íib yéetel u kriitikóoil arte, máax ti’al septiembre ti’ u ja’abil 2002e’, tu beetaj u kóonsejeroil cultural ti’ u éembajadail Francia tu lu’umil México, beyxan tu jo’olbesajl Instituto Francés de América Latina (IFAL), yéetel u yuumil Guía de México, ts’íib suuk u k’a’abéetkunsa’al, ku tsolike’ u ko’olebil Guadalupee’ leti’ u tséel jo’op’éel kapillail yaan tu xamanil le najil k’ujo’, jach aktáan ti’ le kúuchil, tu’ux ka’aj xíik jobon tuunil naje’, u fleechail najil k’uje’ jlúub yóok’ol loosa’ob yano’ob te’elo’, tu k’iiinil 15 ti’ abril ti’ 2019, tu táan u jak’a’an ichil fráancesilo’obe’.

Hoy, por ser día de tu santo, te las cantamos a ti / Despierta, mi bien, despierta, mira que ya amaneció. Morenitae’, u ko’olebil Méxicoe’, suuk u yu’ubik u tíitipajal lu’um, ma’atech mix u péek. Beyxan tu noj kaajil Paríse’, u capillail u ko’olebil Guadalupe ka’aj ts’o’ok u máan Segunda Guerra Mundial jach yaakunta’an yéetel mantats’ u xíimbalta’al tumen máaxo’ob oksaj óoltik, beyxan tumen uláak’ máako’ob ku k’uchulo’ob xíinximbal ku taalo’ob ti’ uláak’ lu’umo’ob. Gérard Fontainee’ ku ya’alik’ “míin leti’e’ guadalupanoilo’ob máaxo’ob toko’ob ti’ k’áak’ le káapillao’ yéetel xan le 76 u p’éel boono’ob k’uba’an tumen Confraternidad de los Orfebres, tumen ma’ eelo’obi’, chéen wa jayp’éel ba’alo’ob chika’an ti’ob ba’ale’ yóok’lal u máan k’iin, ti’ ustkíinsa’abo’ob tu táalleril Viollet-le-Duc. U ko’olebil Guadalupe jump’éel jats’uts mosaikóo beeta’an yéetel oro, k’uba’an tumen u jala’achil u lu’umil México yéetel ti’ beeta’an tumen u táalleril mosaicos Vaticano jach chéen u ti’al u káapillail Notre Dame yaan tu kaajil París.

Ka’aj tu jets’aj Antonieta Rivas Mercado u kíinsikubáaj aktáan ti’ u nojoch áaltaril Notre Dame, ma’ tu tukultaj wa yaan máan yóok’ol u najil k’uj, mix wa yaan u k’a’alal u joolnajil le najil k’ujo’ tu yóok’lalo’, ti’al ka páatak u cho’obol kex óoxp’éel k’iin. Antonietae’ tu kíinsajubáaj tu k’iinil 11 ti’ febrero ti’ u ja’abil 1931 yéetel u ts’oon José Vasconcelos mantats’ u biinsik yéetel. Vasconcelos, láayli’ tu noj kaajil Paríse’, mantats’ u páa’tik, tu kúuchil tu’ux suuk u yuk’iko’ob káafée, juntúul ki’ichpan ko’olel suuk u láak’intik ti’ u xíimbal meyajil ti’al u beetik u jala’achil República tu ja’abil 1929.

Ka’aj ts’o’ok u kíinsa’al máak tu ba’atelil Revolución Mexicana, Antonieta Rivas Mercadoe’ páatchaj u bo’otik jaytúul k’a’anan máako’ob je’el bix Salvador Novo yéetel Xavier Villaurrutia, úuchik u beetik Teatro Ulises. Tu táakmuk’taj Andrés Henestrosa yéetel jboonil Manuel Rodríguez Lozano, beyxan páatchaj u k’ajóolta’al ichil máaxo’ob meyajtik k’a’anan ba’al yóok’lal méekinaoil miatsil.

Yóok’lal bix úuchik u kíinsikubáaj tu najil k’uj Notre Dame páatchaj u jóok’sa’al u yóol ti’ u cha’anil Antonieta, jo’olbesa’ab tumen Carlos Saura, ba’ale’ ma’ jach tu beel jóok’ik cha’an, kex beyo’ k’a’anan u k’a’ajsa’al u áanalte’il Antonieta, ts’íibta’an tumen Fabienne Bradu, yéetel A la sombra del ángel, beeta’an tumen Kathryn S. Blair.

Walkila’ méekanoil maraichis ku jach k’a’ajsa’al tumen Gérard Fontaine yaan u múuch’ulo’ob u k’ayo’ob u ko’olebil Guadalupe tu k’iinil 12 ti’ diciembre, tu najil k’uj La Madeleine, óoli’ beey jump’éel griego kúuchil. Ba’ale’ tene’ ku ki’imaktal in wóol in wilik máaxikanoil guitarristas yéetel trompetistas ti’ Garibalidi ka’alikil u k’ayiko’ob: Yo soy como el chile verde, Llorona, picante pero sabroso a los pies de las clásicas altas columnas griegas fundadoras de nuestra civilización.