Ulises Carrillo
Oochel: Xinhua
La Jornada Maya
México
Lunes 1 ti' junio, 2020
Sáansamal u yúuchul nojoch ba’alo’ob. Ba’ale’ ma’ táan kt’aan yóok’lal líik’saj t’aan ku yantal tu táan Estados Unidos, wa u xookil jaytúul máak paak’al ti’ COVID-19 wa ba’ax tu ya’alaj je’el máaxak políticoil. Táan kt’aan yóok’lal ba’ax ku yúuchul Yóok’ol Kaab, tu’ux kaja’ano’on, le tu’ux na’akano’ob ti’al kxik’nal ichil tuláakal tu’ux, le tu’ux ku péek yéetel ku k’éexel tuláakal ba’al, ka’alikil u k’a’ajsik to’one’, chéen máan kbeetik ti’ kaaj yéetel lu’um tu’ux yano’oni’.
Wa ka t’aanako’ob yóok’lal bix u séeb k’éexel ba’al yéetel bix u yantal u jeel nuuktakil ba’alobe’, unaj kna’atik tuláakal ba’al ku yúuchul ti’ wíinike’, beey jach táaj xaan u máane’ wa jach chichan ba’al.
Kex ka p’áatak mina’ano’one’, yanaili’ u k’éexel ba’ale’, tak nojoch wiitso’ob, le asab nuuktako’ob, le ma’ tu páajtal u p’i’isil jach tu beelo’, ku péeko’ob yéetel ku p’atiko’on paachil. Monte Everest je’el u nojochtal tak táanchúumuk centímetro ichil jump’éel ja’abe’, tumen placa tectónica ti’ u Indioil subcontinentee’ láauyli’ u jats’ikubáaj yéetel Asiática placa. Everest yéetel Himalayae’ u chíikulal bix u tíitikubáaj ba’al mantats’ yéetel ma’ táan u xu’ulul, ts’o’okole’ le je’elo’ jump’éel ba’al e’esike’, ma’ táan u ke’etel tumen mix jump’éel yéeytambal, mix tumen k’eexil ti’ bix u suut taak’ib wa miatsil. Le je’elo’ chéen jump’éel ti’ beyka’aj u nojochil le tu’ux kajakbalo’ona’.
