U mola’ayil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) tu ts’áaj k’ajóoltbile’, tu kaxtaj jump’éel túumben tuunich wíinkilal k’a’abéetkunsa’ab ti’al u chíikbesa’al jump’éel kúuchil tu’ux ku much’ikubáaj máak.
Úuchben ba’ale’ kaxta’ab tu ejidoil Sierra Papacal, tu xóot’bejil u máan tsíimin k’áak’ Frente 2 MéridaProgreso, tu noj lu’umil Yucatán. Ichil ba’ax a’ala’ab ti’ yáax xaak’alo’obe’, úuchben ba’alo’ob kaxta’abe’ yanchaj tu jatsk’iinilo’ob Preclásico (ichil u ja’abilo’ob 2500 a.C. tak 200 d.C.) ts’o’oke’ yóok’olal bix u woojil tuuniche’, ku chíikbesik juntúul “ch’ija’an wíinik”, le beetike’ ku béeytal u ya’alale’ leti’ ku ts’a’abal “ti’al u chíikbesa’al wa ba’ax kúuchil” k’a’anan ti’al u much’ikubáaj máak.
En español: Yucatán: Hallan efigie de un ''señor anciano'' en sitio arqueológico de Sierra Papacal
Póola’ab ti’ tuunich u yich juntúul wíinik. Ku ye’esik taam u kaabalil u yich, páats’ u ni’ yéetel u chi’e’ jach chíika’an u formail, beyxan u no’och. Nu’ukule’ yaan u biinsa’al ti’ uláak’ tu’ux ti’al u kaláanta’al yéetel u xak’alta’al. Ku p’isik kex .45 metros u ka’analil. Kaxta’ab ti’ jump’éel kúuchil túuts’ wóolis, kex 5.8 metros u chowakil, 4.30 u kóochil yéetel .60 metros u ka’analil, ts’o’oke’ ka’ t’o’ol u pak’il. Ti’al u k’uchul máak te’el kúuchilo’, k’a’abéet u bin máak tu baantail lak’in, ts’o’oke’ lelo’ ku beetik u tukulta’ale’ jts’a’ab te’elo’ ti’al u nu’uktal k’iin.
Beey túuno’, póol tuuniche’ jts’a’ab ti’al u chíikbesa’al tu’ux ku yokol máak te’el kúuchilo’; ojéelta’abe’ ma’ chéen ti’al je’el ba’axak ku k’a’abéetkunsa’al ka’achij. Ka’alikik beeta’ab u meyajilo’ob páan-xaak’ale’, béeychaj u yila’al u jejeláas jaatsilo’ob meyaj úuchik u líik’as’al, beyxan bix úuchik u yantal máaki’. Lelo’ ku ye’esik xáanchaj úuchik u k’a’abéetkunsa’al, tumen káaj tu jaatsk’iinilo’ob Preclásico, je’el bix ila’ab ti’ k’at nu’ukulo’ob kaxta’ab te’elo’. Walkila’, láayli’ táan u beeta’al xaak’alo’ob te’elo’; yaan u táakbesa’al uláak’ ba’alo’ob ti’al u yojéelta’al túumben ba’alo’ob ti’ bix chíikbesa’ab kúuchilo’ob ti’al u beeta’al payalchi’ wa múuch’tambalo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
