Alejandra Sasil Sánchez
La Jornada Maya
7 de julio, 2015
Ti’al u ja’abil 1982e’, jóok’ tu yóol iik’ u juum maayat’aan tu chíikulil XEPET 730 ti’ AM yaan tu kaajil Peto, tu noojolil u noj lu’umil Yucatán. Le ka’ach úucho’ mina’an nu’ukulo’ob uti’al u t’aankubáaj máak je’el bix bejla’e’, le beetike’ le chíikula’ tu je’ek’abtaj joolnaj ti’al le máaxo’ob taak u yu’ubiko’ob u juum maayat’aano’. Ti’ le k’iino’oba’ Le kúuchila’ ku meyaj yéetel u muuk’il 10000 watts, le je’ela’ óoli’ ku chukik 100 kilómetros tu báak’pachil u kaajil Peto yéetel ku béeytal u meyaj yo’olal u yáantajil Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI).
U juum XEPETe’ ku k’uchul ti’ 36 kaajo’ob tu lu’umil Yucatán, ka’ap’éel kaajo’ob tu lu’umil Quintana Roo yéetel jump’éel ti’ u lu’umil Campeche, ba’ale’ beeyxan náachchaj u juum tumen ti’al u ja’abil 2006e’ béeychaj u káajal u yu’uba’al ti’ Internet, uti’al u yutsil le máaxo’ob yano’ob náach wáaj kaja’ano’ob táanxel lu’umo’ob.
Ichil jump’éel tsikbal tu beetaj K’iintsil yéetel Victor Canto, máax jo’olbesik XEPETe’, tu ya’alaje’ ts’o’ok u máan k’iin káajak u meyaj ti’ le kúuchila’, yéetel jach ki’imak u yóol yo’olal bix u yilik u bin u xíimbal le kúuchila’, tu’ux ku ts’a’abal u juum u t’aan maayáaj kaaj. Ti’ le k’iino’oba’ XEPETe’ ku meyaj yéetel lajuntúul máak, ichil máaxo’ob ku t’aano’ob ti’ cabina, máaxo’ob yano’ob ti’ le ku k’aba’tik fonoteca de radio, máaxo’ob beetik jejeláas nu’ukbesajo’ob, péektsilo’ob yéetel máaxo’ob ku kaláantiko’ob u ma’alob meyaj le nu’ukulo’obo’.
Uláak’ ba’alo’ob tu tsikbaltaj Victore’, leti’ bix u ch’a’anuktiko’ob u t’aan maayáaj kaaj, bix u líik’siko’ob u t’aan maaya’ob ichil le kúuchila’. Tu ya’alaje’, le ka káajo’obe’, chéen le máaxo’ob ku meyajo’ob ti’ XEPET yéeyiko’ob ba’axo’ob nu’ukbesaj ku ts’a’abal u’uybij, ba’ale’ uti’al u ja’abil 1992e’ káaj u beeta’al jump’éel múuch’ meyaj yéetel le kajnáalo’obo’, le je’ela’ jump’éel Foro de Consulta; ti’ le meyaja’ táakbesa’ab máaxo’ob jo’olbesik múuch’kabilo’ob yéetel uláak’ máako’ob, chéen ba’axe’ ma’ jach jóok’ tu beeli’. Ti’al u béeykunsiko’obe’, tu ja’abil 1997 jkáaj u beetchajal uláak’ jump’éel meyaj tu k’aaba’ataj Sistema Permanente de Consulta, tu’ux je’ets’e’, ti’al ka béeyak u táakpajal máake’ k’a’ana’an u bino’ob máaxo’ob u’uyik XEPET yéetel ku t’aniko’ob maayáaj, tumen beyo’ yaan u yojéeltiko’ob u jaajil yo’olal ba’ax ku tukultiko’ob, ba’ax k’a’abet ti’ob yéetel ba’ax u k’áato’ob. Bey túuno’ tu jets’o’ob ba’ax nu’ukbesajo’ob ken u beeto’ob yéetel ba’ax u k’áat u yu’ub kaaj. Tak ti’ le k’iino’oba’, láayli’ u beetiko’ob le meyaja’ ti’al u ts’atáantiko’ob ba’ax ku tukultik kaaj.
U jaajile’ XEPETe’, jump’éel kúuchil ti’al maaya’ob, beeta’an tumen maaya’ob. Ichil u juume’ ku yu’uba’al miaatsil, t’aano’ob, k’aayo’ob, te’eskunajo’ob, k’a’aytajilo’ob, ki’imak óolalo’ob. Victor Cantoe’ tu ya’alaje’ ki’imak u yóol tumen ya’ab máako’ob ku bin u xíimbalto’ob le kúuchila’, kex chéen ti’al u k’ajóoltiko’ob bixi’, tumen beyo’ u yojel ku ti’alintiko’ob, ts’o’okole’ lekéen u yil beyo’, ku yantal u muuk’ uti’al u meyaj tu yo’olalo’ob.
Ba’ax ku k’áat óoltik Cantoe’, ka béeyak u mu’uk’a’ankuunsiko’ob maayat’aan. Tumen le jejeláas talamilo’ob ku máansik maayáaj kaaje’ ku beetik u náachtalo’ob ti’ u miaatsil, ba’ale’ leti’e’ u k’áat u payt’ant le táankelemo’obo’ uti’al u táakbeskuba’ob ti’ le kúuchila’, ti’al u líik’siko’ob u t’aan yéetel ba’ax ku tukultiko’ob. “Ma’ in k’áat ka k yaj óolt ba’ax táan u yúuchuli’, in k’áat ka tsikbalnako’on maantats’ yéetel maayáaj kaaj”, tu ya’alaj. Le beetike’, kex ya’ab talamilo’ob ku máansiko’obe’, yaan u yilko’ob u jóok’siko’ob táanil le kúuchila’.
Ti’al u ts’ooke’ Cantoe’ tu ya’alaje’ ma’ xaan ka su’utuk u juumil 710 ti’ AM ichil le ku k’aaba’atik frecuencia modulada, uti’al u ma’alobchajal u muuk’il u juum le kúuchila’. Bey túuno’ wa taak a wu’uyik XEPET “U chíikulal maaya’ob” ti’ u kúuchil Internete’, je’el u páajtal a kaxtik wa ka wokol ti’: http://ecos.cdi.gob.mx/xepet.html wa ma’e’ a ts’áaik ti’ a radio 710 AM.
