Ts’íib yéetel oochel: Margarita Robleda Moguel
K’iintsil
Miércoles 4 ti’ septiembre, 2017
Lik’ul u tsikbalil u xíimbalta’al safaris tu’ux ku yu’ubik saajkilil máak tumen óoli ku múul xíimbalo’ob tu tséel tigre’ob yéetel leono’ob, je’el bix le ku tsikbalta’al tu ts’íibil Julio Verne, Sandokan yéetel Cía, tak te’e k’iino’oba’, tu’ux ts’o’ok u ts’aatáanta’al tu tuukul máak ka kaláanta’ak ba’alche’ sajbe’entsil u ch’éejelo’obe’, yaan jump’éel chowak bej ku ts’o’okol tak tu’ux ku múuch’ul, ti’ jump’éel tuukul tu’ux ku p’éelilikúunsik ba’al: safari fotográfico.
Xik’náal uchik kluk’ul Dubái ti’al kk’uchul Kenia. Ka jk’ucho’on aeropuertoe’ jk’a’amo’ob yéetel jump’éel nu’ukul tu’ux ku ye’esa’al cheej baakel tu’ux ku ya’alik: ¡Ki’imak k-óol k-k’a’amike’ex ta wotoche’ex! U yotoch Homo Erectus”. Chéen tumen ma’ tin ch’a’aj u yoochel wa ma’e’ je’el in we’esik ti’ máaxo’ob tukultik u boonil jump’éel ba’al beetik u noj ba’alta’al. Beey, ki’imak k-óol kk’amikech ta wotoch, Margarita. Ki’imak k-óol kk’amikech tu káajbal u k’ajla’ayil wíinik. Te’e k’inako’obe’, chéen 54 ja’abo’ob ts’o’ok u máan uchik u jatsubáaj Kenia ti’ ingleses. Ba’ale’ láayli’ u chika’ano’ob ich kaaj, yo’olal u vías ferroviaria yéetel bej beeta’ano’ob. J-e’esa’ab to’on jump’éel puente tu’ux yaan u k’áatal tren, táan u beeta’al tumen chinos. Chéen 100 metros náach ti’ le jbeeta’ab tumen ingleso’ob kex 100 ja’abo’ob paachil. Kin tukultik wa le beeta’an tumen chino’obe’ yaan u xáantal kex 50 ja’abo’ob, ka’alikil le beeta’an tumen ingleso’obe’, in wojel, láayli’ yaan ma’ táan u k’astali’.
Wíiniko’obe’ ku ya’aliko’ob, “uchik u bino’ob ingleso’obe’ leti’ ka jk’uch tuusil”. Ja’ak’ in wóol, tumen juntúul ti’ le máax ku tsikbale’, tu ya’alaj ten kex u 50 por ciento kaaje’ ku yaj óoltik ka suunak tuka’atéen kuxtal je’el bix yanik tu k’iinilo’ob Colonia, tu’ux, kex beyo’, yaan najil’ob xook, kúuchilo’ob ts’ak yaj, potable ja’; patrono’obe’ u yojelo’ob wa yaan u bejil ti’al u bin máak, wíinik ma’ k’oja’ani’ yéetel kaambanaja’ane’, ku asab yantal meyaj.
Bejla’e’ China ku mokt’antik múul meyajo’ob yéetel jala’acho’ob: “comunista u tuukul política, capitalista u tuukul economía”, tu’ux ma’atech u tukulta’al ba’ax u yutsil ti’al kaaj. Ku ya’alal yaan ONGS yéetel uláak’ maako’ob u k’ubmajo’ob áantaj ti’al u biinsa’al ja’ ti’ wíinik; ku yáalkab taak’in ti’al u k’u’ubul ti’ uláak’ banco’ob ti’ Suiza wa ti’ islas Caimán. Yóok’ol beje’ ku yila’al: u biinsa’al ti’ t’íinchak balak’ ook wa tu pool máak, ti’ nu’ukulil plástico, ja’. Ba’ale’ le je’elo’ ku beetik in tukultik beyka’aj amibas yaan ichil wale’, ts’o’okole’ ba’ax ku yúuchul yéetel.
Ti’al ka chíimpolta’ak safari fotográfico unaj yaan jo’otúul nojocho’ob: búfalo, león, leopardo, rinoceronte yéetel elefante. Ku beetik in tuukul tumen ma’atech u táakbesa’al mix hipopótamo, mix jirafa. Táan u binetik to’on leopardo, ba’ale’ Henry Mulu, máax biinsiko’one’, béeychaj u ye’esik to’on tumen u jach kanmaj u’uyaj, beeyxan tu k’áataj ti’ uláak’ máako’ob ku biinsiko’ob 4x4, kex ti’ yaanal mola’ay u meyajo’ob. U yojelo’ob, chúumuk tu’ux ma’ ya’ab máak yane’, chéen wa ku múul yantalo’ob ku páajtal u kuxtalo’ob. Ts’o’okole’, ikil k máan kaaxan tu noj kúuchil Parque Nacional Mara Masai, béeychaji, t-ilaj leopardo táan u wenel tu k’ab junkúul che’.
