Ts'íib yéetel oochel: Margarita Robleda
K'iintsil
Lunes 9 ti' octubre, 2017
Talam u tsikbal máak yo’olal Líbano. Tu’ux unaj u káajal. K’a’anan wáaj u káajsa’al tu jóok’bal ti’al Mediterráneo, le beetik ya’abach juntéen ts’o’ok u ch’a’abal. Ti’al wáaj ka yanak tu’ux u yantal maanal jump’éel millón y medio sirios. Yo’olal wáaj jaytúul libanesilo’ob kaja’ano’ob táanxel kaajo’ob, kex tumen ku píitsmáansik u xookil máaxo’ob kajnáalo’ob tu’ux, je’el bix u ya’alik máax biinsiko’one’ yaan kex kamp’éel millones, ts’o’okole’ chéen Brasile’ maanal ti’ waxakp’éel yaan.
Líbanoe’ leti’e le je’elo’ ts’o’okole’ ku píitmáansik, je’el bix in wu’uyike’, k’i’itpaja’ano’ob ts’o’okole’ u nupmajuba’ob. Táant in cha’antik tu máabenil cha’an Beirut, jump’éel kóom k’a’aytaj u Secretaríail Líbano tu’ux ku páayt’aan ti’al jump’éel múuch’tambal yaan u yúuchul Las Vegas, tu’ux yaan u tsikbalta’al: koonol, páajtalil ti’al u ya’abkúunsa’al taak’in, u yóol kaaj... u séeban u ya’alal, u jeel núup’ulo’ob yéetel u ch’i’ibal.
Talam u tsikbal máak yo’olal Líbano, ba’ateltáambal yéetel talam kajnáalo’ob; ma’ ya’abach ba’al in wojel yo’olal ti’al ka béeyak in wa’alik wa ba’ax, ma’ xan le in k’áat in beeti’. Chéen ku páajtal in wa’alik ba’ax kin wilik yéetel ba’ax kun tukultik. Ma’ u nooyil ba’ax ku jaajkúunsa’ali’, chéen tuukulo’ob yéetel k’áatchi’ob.
Yáax ba’ax kin wilike’, leti’ u nojochil méek’tankaajo’ob chuuptak yéetel nojoch kúuchilo’ob. Ma’ ojéela’an tu’ux ku ts’o’okol Beirut, mix tu’ux ku káajal Harissa wa Byblos… Je’el tu’uxak yaan túumben kúuchil ku beeta’al. Ba’ale’, tu ya’abil le kúuchilo’obo’ mix máak yani’. Tu’ux laj yaan mola’ayo’ob. Ba’ax yéetel ku tséentikuba’ob. Libenesilo’ob meyajil máako’ob, je’el tu’uxak ka xi’iko’obe’ ma’alo’ob ba’ax ku beetiko’ob. In k’áat in wojéel wa u seen beeta’al kúuchilo’ob yaan ba’al u yil yéetel libanesilo’ob jok’a’ano’ob kajtal táanxel tu’ux, tumen je’el bix u yaaj óoltik u suut tu lu’umo’obe’, ku taaktal u ti’alintiko’ob wa ba’ax tu’ux yaan u ch’i’ibalo’ob, le beetik ku taaktal u betiko’ob kúuchilo’ob ti’al u majáantiko’ob, kex ken ts’o’okoke’ ba’ax u k’áat ti’ob wa ku majáanta’al wa ma’, ba’ax yu k’áato’obe’ ts’o’ok u béeykúunsiko’ob; junkóots Líbanoe’, suunaj tu ch’i’ibal.
Ok’om óol u yu’ubal ti’ yiik’al Beirut. Yaan ba’ax ku naak’ ti’ noj kaaj, ts’o’okole’ ma’ tu páajtal u ta’akik. Éek’, xa’ak’tan,luba’an u yóol. Ba’atel ichil ba’ax ku jaajkúunsa’ale’ ma’atáan u cha’ik ka yanak mok t’aan. In wa’alik tu paach le je’elo’, ya’ab ba’al yaan. Ka’alikile’, kajnáalo’ob láayli’ wa’alakbalo’obe’ ku kaxtiko’ob chéen je’el ba’alak ba’ax ti’al k’iimbesajo’ob, tumen beyo’ ku ye’esik u ki’imak óolalo’ob. Ku ya’alike’ ts’o’ok u chowaktal u k’iinil ke’el, táan u jach pa’atal ka k’uchuk yáax k’iin.
Tu jáal ja’il Jounieh, tu yúuchben Noj Kaajil Byblos, ets’ekbal jump’éel estatua ti’al libanesilo’ob, jts’a’ab ti’al u ti’alinta’al yóok’ol kaab. Ba’ale’ te’e noj kaaja’, kajlaj ya’abach máako’ob ku yóotaj u ti’alintiko’ob uláak’ lu’umo’ob je’el bix, u jala’achil Roma yéetel u Cruzadosil Jerusalem.
T-xíimbaltaj Harissa, ti’ yaan u najil k’uj Nuestra Señora de Líbano. Tu ka’analile’ chika’an jáal ja’. Ku tsikbalta’ale’, tu k’iinilo’ob Guerra Civil, jach yaachaj tu yóol xki’ichpan ko’olebil u yaj óolal wíinike’, ka tu sutaj u yich k’áak’náab.
T-k’ajóoltaj u ki’il u jaanalil u kúuchil Byblos. Suuka’an u jaanta’al humusil garbanzo, jocoque, jejeláas aceitunas, u aceiteil oliva. U waajil árabe jach jaay u beeta’al yéetel ki’. U quesoil taman, u bak’el kaax wa taman, póokbil p’aak, su’uts’ pepino wa chéen je’ex suukile’, ch’ujuko’ob.
Jats’uts uchik kxíimbaltik Byblos, t-u’uyaj k’a’ajla’ayil tu táan k-ook. Je’ex ka’aj úuch, kex 2 mil ja’abo’ob paachile’, u kajnáalil le lu’uma’, ts’a’aban u k’aaba’ fenicios wa tu patjo’oltajo’ob tsol wooj yéetel le ku páajtal ktsikbaltik ba’alo’ob te’e k’iino’oba’. Tu kúuchil Ciudadelae’, ts’o’ok u páana’al yéetel ts’o’ok u yila’al tu’ux jmáan romanoso’ob, Cruzados, jo’olbesa’ano’ob tumen Ricardo Corazón de León, otomanos jo’olbesa’ano’ob tumen Saladino… ichil uláak’o’ob, je’el máaxake’ chéen jump’éel ba’al u k’áato’ob: u nojochkíinsik u jala’achilo’ob, tumen je’el bix in wilike’, u yóolil kch’i’ibal.
Jach ki’ichaj le xíimbalila’, tuunich, ichil olivos yéetel cedro’obe’, ku taaktal u jóok’ol u t’aano’ob ti’al u tsikbaltik to’ob wa ba’ax ti’ u k’ajla’ayil.
Ya’abach ba’al yaan ti’al na’atbil yéetel ti’al ki’ óoltbil. Bejla’e’ jp’áaten in je’els in tuukul. Tuláakal ba’alo’oba’ jach ya’ab in ti’al. P’áaten tin wotoch, ti’al u tsikbaltik ba’ax tin wilaj, ti’al in na’atik yéetel ti’al in ka’ ki’ óoltik.
