Mónica Mateos-Vega
Boonil: Junxéet’ ti’ u boonil Asunto enredado, ch’a’aban ti’ u áanalte’il Rafael Coronel, cincuenta años de pintura, 1949-1999, jóok’sa’ab tumen ISSSTE.
K'iintsil
Jueves 9 ti' mayo, 2019
J boon zacatecanoil, Rafael Coronel, máax tu chikbesaj bix u jaajil u yich latinoamericanoil wíinik “x ma’ jats’utsil ba’al”, je’el bix u ya’alik leti’o’, kíim tu k’iinil ka’awjeak, ka’alikil ts’o’ok u chukik 87 u ja’abil, beey úuchik u tsolik u yaal Juan Rafael Coronel Rivera, ts’o’okole’ ma’ tu ya’alaj mixba’al uláak’ wa ba’ax yóok’lali’.
J its’at máake’, kaja’an tu noj kaajil Cuernavaca, Morelos, tu’ux tu beetaj tak tu ts’ook k’iinil u kuxtal ba’ax jach uts tu yich: boon, u máan u monláant k’oj suuk u beeta’al México yéetel u máan tsikbal yéetel u nojoch máakilo’ob yaan ti’ mejen kaajo’ob, tumen beey u kaxtik túumben icho’ob yéetel ba’alo’ob ku ts’áak ka’ach u yóol u meyaj.
Coronele’ ma’ utschaj tu yich u tsikbal yéetel kúuchilo’ob k’a’aytik péektsilo’ob, mix u t’aan tu táan ya’aba’ach máak tumen su’lak, ku ya’alik.
Ka ila’ab u yáax e’esajil meyaj tu beetaj tu kúuchil Museo del Palacio de Bellas Artes, tu ja’abil 1959e’, (28 u ja’abil yaan ka’ach te’e k’inako’obe’) tumen u críticoil its’at Luis Cardoza y Aragóne’, leti’e’ tu ts’íibtaj tu yu’ubaj óoli’ beey “tu táan juntúul géiser yanchaje’”, tumen boono’obe’ “chika’an jajalkil úuchik u beeta’al, yéetel tu patjo’olil meyaje’ chika’an síis óol yéetel ti’ yani’. Sayab ja’e’ líik’il ku beetik, tu bin u jéenantikubáaj”.
[b]U j kaaxanil u yich máak[/b]
Rafael Coronel Arroyo, juntúul j mexicanoil ku boon k’a’anan yóok’lal u meyaj, síij tu lu’umil Zacatecas tu ja’abil 1932. U yíits’in juntúul k’a’anan its’at wíinik yanchaj México: Pedro Coronel. Xooknaj Escuela Nacional de Pintura y Escultura La Esmeralda, tu’ux tu mu’uk’ankunsaj u yóol ti’al u beetik its’at, tumen jach paal ka’a káaj yéetel, u noole’ ku bonik u nikte’ilo’ob najilo’ob k’uj.
Tu k’iinil 16 ti’ abril ti’ u ja’abil 2000e’, j ts’a’ab k’ajóoltbil jump’éel k’áat chi’ tsikbal tu puk’il ju’unil La Jornada tu’ux tu k’a’ajsaj bix máanik u kuxtal ka’achjunk’aal u ja’abil, tumen tu yóotaj u beetik u abstractoil j boonil, le beetike’ tu beetaj kex 300 u p’éel boono’ob yéetel estilo je’elo’, jayp’éel ti’ le je’elo’obe’ chéen beey tu p’ataj tu táalleril.
Ba’ale’, ka tu yáax xíimbaltaj Europae’ tu yilaj “tuláajal galeríaob yéetel kúuchilo’ob e’esjail yaan yóok’ol kaabe’ jach ku ye’esa’al abtracto boonil. Ka suunajen Méxicoe’ k’as luba’an in wóol. Ba’ale’ tin tukultaj: tene’ jach ma’alo’ob in boon. Le beetike’, tin tselaj abstracto boonil, ka káaj in kaxtik bix in bonik u yich wíinik, ba’ale’ ka náachchajak ti’ ba’ax ts’o’okili’ u yáax beeta’al tumen muralistas: taakchaj in bonik ba’ax yaan tu ts’u’ revolucionarioil wíinik”.
Beey úuchik u káajal u tóop’ol u yich máak yéetel u wíinkilalo’ob, tu’ux chikpaj u jela’an búukinajo’ob, u yoochel máaxo’ob k’aaba’inta’an beet “x ma’ páatajil máako’ob”, máaxo’ob “ma’ k’a’anantako’ob yéetel ma’ tu páajtal u yilko’ob ba’ax ken u beeto’ob yéetel u talamilo’obi’”, ok’om óol máako’ob.
Junmp’éel ti’ le boono’ob tu beetaj Rafael Coronele’, k’aaba’inta’an beey La mujer de Jerez (1952), tu bonaj yéetel crayolas tumen mina’an taak’in ti’ ti’al u manik óleos wa acrílicos. Yéetel le meyajil je’elo’, tu náajaltaj jump’éel áantaj, 300 pesos ku k’u’ubul ti’ ichil jun ja’ab, ts’o’okole’ leti’ ka yáax páatchaj u ch’uykíinsa’ab jump’éel u meyaj tu pak’ilo’ob Museo del Palacio de Bellas Artes.
