Rosa Elvira Vargas
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
México.
Miércoles 16 ti' octubre, 2019
Tu noj lu’umil Méxicoe’, je’el bix u bin u ch’íijil máake’, beey u bin u sa’atal xan. Ichil u k’iinil paalil yéetel nojoch máakile’, u páajtalilo’ob máake’ ku bin u jelpajal, le beetik ku yantal jejeláas a’almajt’aan yéetel mola’ayo’ob ts’aatáantik u yúuchul ba’al tu beel. Ba’ale’ le ken ch’íijik máake’ mina’an mixba’al jeets’eli’. To’one’ ko’olelon chéen tu k’iinil ku páajtal u yantal kpaalal. Beyxan u yúuchul yéetel xiibo’ob, chéen ojéela’an yaan tumen ku páajtal u meyajo’ob. Ba’ale’ wa ku yila’al ts’o’ok u ch’íijil máake’, ka jóok’sa’al. Ma’atech k-ila’al.
X-xak’al xook Verónica Montes de Oca, leti’ máax jo’olbesik Seminario Universitario Interdisciplinario sobre Envejecimiento y Vejez ti’ u noj najil xook UNAM, ku tsikbaltik bix yanik u kuxtal ch’ija’an máako’ob México. Ku ya’alik: “máax ch’ija’ane’ u k’áat ka chíimpolta’ak tumen juntúul máak, ma’ tumen u paalil juntúul wa máax, wa íichamtsil, wa taat, wa nool, ma’ unaj u máan u kuch tuláakal u kúuchkabalil”.
Ti’al le je’elo’, ku ya’alik, unaj u p’a’atal paachil tuláakal a’almaj t’aan ts’áak áantaj chéen tumen óotsil u yila’alo’ob, tumen ch’ija’an máako’obe’ ku yila’alo’ob chéen beey noj kuuch ti’al ba’al yaan u yil yéetel toj óolal, ts’o’okole’ yóok’lal le je’elo’ ku loobilta’alo’ob wa ku péech’óolta’alo’ob. “Unaj u chíimpolta’al u páajtalilo’ob beey wíiniko’ob tumen knoj lu’umil, ti’al xan u ts’aatáantalo’ob yéetel ma’ u p’a’atalo’ob tu k’ab uláak’ máak, kex buka’aj utsilo’ob. Tumen le je’elo’ jump’éel ba’al unaj u beeta’al tumen jala’achil”.
Beyxan Teresa Álvarez Cisneros, máax ku meyaj tu mola’ayil Instituto Nacional de Geriatría, tu tsikbaltaj: “ch’ija’an máako’obe’ yaan u páajtalilo’ob yéetel ku páajtal u ch’a’anuktal beey juntúulili’ máak. Yaan k’iine’ ts’akyajo’obe’ k-ilike’ kaaje’ ku yilko’ob óoli’ beey paalalo’ob. Ku tukulta’ale’ ma’atáan u páajtal u jets’ik ba’alo’ob yéetel mantats’ ma’atáan u chíimpoltik ba’ax u k’áato’ob. Ts’o’okole’ suuka’an máaxo’ob bak’pachtiko’obe’ leti’e’ máaxo’ob beetike’ ku p’atiko’ob kaabal máak ch’ija’an tumen ku sajaktalo’ob”.
Tu ka’atúulal ko’olelo’oba’ ku na’atiko’ob u ch’iija’anil wíinik beey jump’éel ba’al ku yúuchul ti’ tuláakal máak k’iin yanak u yúuchul. Tu noj lu’umil Méxicoe’ yaan kex 13 millonesil u túulal.
“Le bix u ch’íijil máake’ yaan ba’al u yil yéetel ba’ax k’aaba’inta’an beey déficits, yaan ba’al u yil yéetel jayp’éel much’a’an yéetel bix yanik u wíinkilal. Ts’o’okole’, je’el ba’axak jela’an ba’al ka e’esake’, jela’an u yila’al: le ken chikbesa’ak juntúul máak 80 u ja’abil táan u yáalkabtik maraton beyxan le ken a’alak ku laj tu’ubul ba’al ti’ob, tumen beyo’ ma’atáan u yila’al wa yaan u beelalo’ob”, beey tu ya’alaj Álva-rez Cisneros.
Montes de Ocae’ ku ya’alik: yaan uláak’ ba’alo’ob táan u jelpajal ti’ bix u ch’íijil máak, leti’e’ feminización, tumen te’elo’ yaan uláak’ máako’ob. U chíijil máak ma’ jump’éelili’ bix u yúuchuli’, ts’o’okole’ yaan jejeláas ba’alo’ob ku yila’al ti’, je’el bix wa máasewal máak, afroamericano, LGBT, sexoservidora, ichil uláak’ ba’alo’ob. Tuláakal máak yaan u k’ajla’ayil, yaanal bix kuxliko’ob.
