Afp
Oochel AP
K'iintsil
Miércoles 5 ti' noviembre, 2019
Kinigi.
Ichil u ts’u’ u k’áaxil Parque Nacional de los Volcanes, juntúul góoriláa, 23 u ja’abil, k’aab’ainta’an beey Kurudie’ ku tséentikubáaj yéetel apio salbaajée, chaambelile’ ku wuts’ik u yook yéetel ku súusik ti’al u ki’ jaantik ba’ax yaan tu ts’u’.
Jbiiologóoil Jean Paul Hirwae’ ka’alikil u ts’íibtik tu táabletáa ba’ax ku jaantike’, ku cha’antik ba’ax ku yúuchul tu paach jayp’éel xíiwo’ob.
Juntúul u xiibil góoriláae’ kulukbal tu tséele’ ti’al u jach ilik ba’ax le ku yúuchulo’. Hirwae’ ku t’aan, ahh-mmm, ku ya’alik ti’al u beetik u jets’tal u yóol.
“Wey yanene’ -ku ya’alik ti’-, mixba’al unaj u beetik a chi’ichnaktali’.”
Hirwa yéetel tu ka’atúulal ba’alche’obe’ táakano’ob ichil u asab chowakil xak’al xook táan u beeta’al yóok’ol kaab, ti’al u yojéelta’al uláak’ ba’alo’ob yóok’lal góorilao’obe’. Káajsa’ab tu ja’abil 1967 tumen Dian Fossey, juntúul primáatologáa jach k’ajóolta’ab yóok’lal u meyaj, máax síij tu lu’umil Estados Unidos.
X-xak’al xook Fosseye’, sa’at u kuxtal tu ja’abil 1985, ba’ale’ wa ka k’uchuk u yil láayli’ kuxa’an wa jaytúul u goorilasil wiitse’ míin jach je’el u ja’ak’al u yóole’. Ka’ach kuxa’ane’, tu yóok’lal bix tu yilaj u seten ts’o’onolo’ob yéetel bix u tajan ch’a’akal che’ob tu chúumkil Áfricae’, le ba’alche’a’ yaan u ch’éejel ti’al u ja’abil 2000.
Ba’ale’, jump’éel noj nu’ukbesaj beeta’ab ti’al u ts’aatáantalo’obe’ áantajnaj ti’al ma’ u sa’atalo’ob, ts’o’okole’ tu ts’áaj uláak’ u páajtalil u kuxtal le ba’alche’oba’, máaxo’ob yaan u 98 por siientoil u ADNil je’el bix u ti’al wíinik.
K’eexilo’ob
U mola’ayil Unión Internacional para la Preservación de la Naturaleza, ti’ yaan tu noj lu’umil Suizae’, tu k’exaj, ma’ seen úuche’ u t’aanil jeets’a’an ti’al u ya’alal bix yanik u kuxtal u góorila’ob wiits, tumen ka’ache’ jeets’el beey tajan sajbe’entsil yanik yéetel walkila’ chéen ts’íibta’an beey sajbe’entsil.
Ba’ale’ le k’eexila’, mix táan ka’ach u páajtal wa ma’ ka’ach u beeta’al jump’éel noj meyaj tumen jaytúul biiologóo’ob, tumen yanchaj u jach kaláanta’al lalaj góoriláa yaan ich k’áax, u biinsa’alo’ob mantats’ ti’al ka ila’ako’ob tumen béeterinario’ob yéetel u yantal taak’in ti’al nu’ukbesajo’ob tu’ux ku kaxta’al u ya’abkúunsalo’ob tuka’atéen.
“Góorila’obe’ láayli’ ti’ p’aatalo’obi’. K’a’anan ba’al”, ku ya’alik Hirwa.
U xookil jaytúul góorila’ob yane’, na’akij. Walkil lajun ja’abo’ob paachile’ chéen 680 yaan, ba’ale’ walkila’ ts’o’ok maanal ti’ milo’ob. Ku yantalo’ob ti’ ka’ap’éel noj lu’umo’ob, tak tu’ux yaan úuchben bóolkano’ob ma’atech u wáak’alo’ob ti’ u lu’umil Congo, Uganda yéetel Ruanda, jump’éel ti’ asab chichan noj lu’umilo’ob yaan te’elo’, ba’ale’ u ya’abile’ ti’ ku yantalo’ob África.
“Le ba’alche’oba’ láayli’ sajbe’entsil yaniko’ob”, beey tu ya’alaj George Schaller, juntúul jbiiologóo jach k’ajóolta’an yóok’lal jach kaambanaja’an tu yóok’lalo’ob. Láayli’ táan u bin u ya’abatalo’ob, ts’o’okole’ le je’elo’ táan u chikpajal, tu ya’alaj.
