Notimex
Oochel INAH
K'iintsil
Jueves 7 ti' noviembre, 2019
Ciudad de México
U mola’ayil Instituto Nacional de Antropologia e Historia (INAH) tu ts’áaj k’ajóoltbil ti’ le miércoles máanika’, páatchaj bin u jóok’sa’al maanal ti’ 800 u p’éel u baakelilo’ob mamut, úuchik u beeta’al meyajo’ob ti’ jump’éel u méek’tan kaajil Tultepec, xáanchaj bolonp’éel winalo’ob. Baakelo’obe’ u ti’al ka’ach kanlajun p’éel ti’ le ba’alche’oba’.
Ba’ax kaxta’abe’ jts’a’ab k’ajóoltbil tu kúuchil Museo del Mamut, ts’o’okole’ ti’ úuch tu kaajil San Antonio Xahuento, tu k’iinil 28 ti’ enero, tu’ux táan ka’ach u beeta’al páan meyajo’ob ti’al u líik’sa’al jump’éel reyenóo sanitaríioo.
U múuch’ meyajil Dirección de Salvamento Arqueológico, ti’ INAHe’ tu ya’alaj baakel kaxta’abe’ “jump’éel ba’al mix juntéen yáax kaxta’aki’, tumen ku ye’esik bix úuchik u k’a’abéetkunsa’al mamuts ti’al u kuxtal wa u tséentkubáaj u yáax kajnáalilo’ob u Cuencail México, kuxlajo’ob kex 15 mil ja’abo’ob paachil”.
J-aarkeologóoil Luís Córdoba Barradase’ tu ts’áaj k’ajóoltbil xane’, te’e kaaja kaxta’ab xan ka’ap’éel traampa ti’al mamut, k’a’anantako’obi’ tumen ku ya’alale’ leti’e’ yáax traampas yanchaj ti’ yóok’ol kaab.
“Jts’oono’ob ku máano’ob xíinximbale’ yanchaj u páaniko’ob nojoch joolo’ob ti’al ka páatak u beetiko’ob traampa’ob, u kóochile’ tu p’isajo’ob 25 metros yéetel u taamile’ kex 1.70 (...) yóok’lal ba’ax kaxta’ab úuchik u beeta’al le meyajo’oba’ yéetel xan yóok’lal ba’ax chikpaj ti’ baakelo’obe’, ku tukulta’ale’ jts’oono’obe’ tu páanajo’ob jump’éel wa ka’ap’éel bejo’ob tu’ux tu ts’áajo’ob traampáas”, tu ya’alaj.
Tu tsikbaltaj traampase’, mix juntéen yáax ila’ako’ob ka’ach ichil u lu’umil México, ts’o’okole’ ma’ jump’éel ba’al je’el u jan tsikbalta’al yaan ichil tuláakal yóok’ol kaab, “ku tukulta’al ka’ache’, leti’e’ jts’oono’ob máaxo’ob p’u’ujsik ba’alche’ob ti’al u lúubuko’ob ti’ niixo’ob yaanili’obe’, ba’ale’ walkila’ ts’o’ok u yila’ale’ joolo’ob páanabo’ob u ti’al ka lúubuko’obi’”, tu ya’alaj.
Córdoba Barradase’ tu ya’alaj ts’o’ok u máan kaxtbil ts’íibo’ob wa meyajo’ob tu’ux ka ch’a’achibta’ak traampas je’el bix le je’ela’, beeta’antumen jts’oono’ob, ba’ale’ mix tu’ux ku ya’ala’al wa ba’axi’. Tu ya’alaj xane’, ma’ xaan wa te’e baantaa’ -k’ajóolta’an beey "Tultepec 2"— yaan uláak’ traampas je’el u páajtal u xak’alta’al ti’al u beeta’al túumben xaak’al meyajo’ob.
Beeyxan áarkeologoe’ tu ya’alaj mix juntéen yáax kaxta’ak ya’abach u baakel mamuto’ob je’ex le beyka’aja’ ti’ jump’éelili’ lu’um: “ojéela’an Tocuilae’ yaan, naats’ Texcoco, tumen kaxta’an u baakel ya’abach ba’alche’ob, je’el bix u ti’al jo’op’éel mamuto’ob, ba’ale’ te’ela’ táan kt’aan yóok’lal 800 u p’éel u baakel mamut, le je’ela’, jump’éel noj ba’al ti’al ba’ax yáax kaxta’an tu lu’umil México".
[b]Yáax juntéen u kaxta’al ba’al beya’[/b]
Tu ya’alaje’, ichil u p’íitil baakelo’ob yáax kaxta’ano’obe’, mix jump’éel uti’al mamutii’; ka’ap’éele’ u baakel u paach yéetel u kama’ach káameyóo, beyxane’ jump’éele’ u koj, ts’o’okole’ yaan uláak’o’ob ba’ale’ u baakel ch’íich’. Yaan wa jayp’éel ba’al chikpaja’ane’, tu’ux ku yila’al jts’o’ono’obe’ ku xe’exet’ko’ob tu túulisil mamuto’ob, ka’alikil uláak’o’obe’ ku kaxtiko’ob bix ken u xoto’ob yóok’lal bix yanik u wíinkilalo’obi’, tu ya’alaj.
Tuláakal ba’ax kaxta’ab ti’ le páan meyaja’, ku chikbesik kuxlaj wíinik walikil 14 mil 700 ja’abo’ob tu Cuencail México, beey tu ya’alaj j-aarkeologóoil Luis Córdoba.
