José Antonio Román
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
Martes 7 ti' enero, 2020
U yantal talamilo’ob ti’al u wenel máake’ ts’o’ok u jéets’el beey jump’éel talamil ku loobiltik u toj óolal wíinik. Walkila’ ku yúuchul kex ti’ 30 por cientoil u kajnáalilo’ob u noj lu’umil México, ts’o’okole’ ta’aytak u súutul pak’be’en ba’al tumen ku loobiltik u yutsil kuxtal méexikanoilo’ob. Ja’ab man ja’ab ku bin u p’íitta’al le beyka’aj ooras ku wenel máak, le beetike’ ku yantal uláak’ k’oja’ano’ob, ts’o’okole’ juntakáalili’ bix u yúuchul ti’ paalal yéetel ti’ nuuktak máak.
U bin u ya’abatal u xookil máak ma’ jach ya’ab u wenel yóok’lal jejeláas ba’alo’obe’ “jach séeba’an u bin u ya’abtal”, yaan k’iine’ ma’atech u wenelo’ob tumen táan u báaxalo’ob wa tumen táan u beetiko’ob wa tumen táan u meyajo’ob, ichil uláak’ ba’alo’ob. Beey túuno’, ku ya’alale’ yaan kex 80 por ciento xoknáalo’ob ma’atech u wenelo’ob tu beel.
Yoaly Arana Lechuga, x xak’al xook yéetel u x pat jo’olil u najil ts’akyaj Clínica de Trastornos del Sueño, ti’ Universidad Autónoma Metropolitana (UAM) Iztapalapa, ku yaj óoltik u yantal ya’abach máak, u ya’abile’ táankelemo’ob, ma’ táan u na’atiko’ob u k’a’ananil u wenel máak ti’al ka yanak utsil kuxtal. U páajtal u je’elel máak tu beele’, yaan ba’al u yil yéetel u toj óolal wíihnik, beyxan yéetel beyka’aj ja’ab ku kuxtal máak yéetel morbilidad, u xookil jaytúul máak ku k’oja’antal ti’ jump’éel lu’um.
Maanal ti’ óoxk’áal u jejeláasil talamilo’ob yóok’lal u wenel wíinik yaan, beey jatsa’an tumen mola’ayo’ob yaan yóok’ol kaab, ba’ale’ jump’éel ti’ le je’elo’obo’ chich u bin u jach ya’abtal u yuumil tu lu’umil México yéetel yóok’ol kaab: u ch’éenel u wenel paalal. Tu noj lu’umil Méxicoe’ ku tukulta’ale’, ichil u 13 yéetel 20 por cientoil paalale’ ma’atech u wenelo’ob, beey u ya’alik x xak’al xook, máax ku tsikbaltik xan ti’ le ts’ook ja’abo’oba’ ts’o’ok u ya’abtal u xookil máax ku bin u ch’a’a u ts’aak yóok’lal le je’ela’, te’e tu kúuchil ts’akyaj yaan UAM.
Leti’e’ ku ya’alike’, ku yúuchul tumen ma’atech u ts’a’abal u p’iis tumen u yuumilo’ob paalal. Leti’ob je’el bix paalale’ mina’an no’oja’an ba’al suuk u beetiko’ob, ts’o’okole’ u yutsil ba’ale’ chéen ti’ ku ts’a’abal ti’ob yéetel éelektronikóo nu’ukulo’ob, tu’ux xan ku jach ja’ats’al u ts’o’omel u poolo’ob tumen u sáasil le nu’ukulo’, ba’ale’ leti’obe’ ku tukultiko’ob de k’iin kex ts’o’ok u yáak’abtal. K wíinkilale’ u yojel yaan u wenel le ken p’áatak éek’olch’e’en yéetel ku meyaj le ken sáasilchajak.
Ti’ jump’éel k’áatchi’ tsikbal tu beetaj u x xak’al xookil ciencias biológicas yéetel toj óolale’ tu ya’alaje’, aj ts’akyajo’obe’ ku k’áatiko’ob ka wenek máak kex ukp’éel ooras sáansamal. Ba’ale’ kex beey u ya’alale’, táan u ya’abtal máaxo’ob chéen óoxp’éel wa kamp’éel ooras ku wenel sáansamal, wa mix tech u chukik le je’elo’. Túumben xak’al xook beeta’ane’ ku chikbesiko’obe’ wa ku luk’sik máak tak 1.3 ooras ti’ u wenel sáansamale’, je’el u beetik u séeb k’astal ba’al ti’ ba’ax ku beeta’al wa bix u yóol máak bul k’iin.
Beyxan walkila’ táan u yila’al ba’ax yaan u yil ma’ u wenel máak yéetel u tsa’ayal u k’oja’anil Alzheimer.
Clínica de Trastornos del Sueño, káaj u meyaj tu ja’abil fundada en 2004 tu méek’tankaajil Iztapalapa, káajsa’ab tumen jumúuch’ aj ka’ansajo’ob yéetel aj xak’al xooko’ob ti’ yano’ob UAM, ku ts’aatáantik xoknáalo’ob, aj xak’al xooko’ob yéetel u aj meyajilo’ob le najil xooko’. Tak ma’ seen úuchake’ je’ek’abta’ab uláak’ jump’éel, ba’ale’ ti’ le je’elo’ ku páajtal u bin je’el máaxake’ yéetel ma’ ko’oji’.
