La Jornada Maya
Oochel: SRE
K'iintsil
Miércoles 23 ti' mayo, 2018
Ti’ jump’éel k’a’aytajil ts’íib ts’a’ab k’ajóoltbile’, u mola’ayil Secretaría de Relaciones Exteriores (SRE) tu ya’alaj ma’atáan u chíimpoltik bin wa no’oja’an úuchik u beeta’al yéeytambal úuch domingo 20 ti’ mayo tu noj lu’umil Venezuela, tu’ux je’ets’ u beetik u jala’achil tuka’atéen Nicolás Maduro, tumen yéeytambal beeta’abe’ ma’ jbeeta’ab je’el bix u k’áata’al ti’al ka beeta’ak ba’al yéetel democracia, jáalk’ab, keetel yéetel sáasil. Le beetike’, najmal u t’a’anal ti’al u k’áatchi’ital máax beetik u embajadorail México tu lu’umil Caracas, beyxan u ya’alal xan ba’ax ku tukulta’al ti’ u embajadorail Venezuela ti’ knoj lu’uma’, ti’al ka yanak jump’éel sajbe’entsil t’aan ti’ sector financiero yéetel bancario ti’ u lu’umil México, ti’al ka a’alak ba’ax ba’alo’ob je’el u yúuchul wa ka yanak meyaj ichil u jala’achil Venezuela wa mina’an u táakmuk’tajil Asamblea Nacional (yo’olal jela’an tuukul ku yantal yéetel uláak’ u jaats jala’achil ti’ le noj lu’umo’), ti’ le je’elo’ táaka’an xan mokt’aanilo’ob ti’al bo’ol yéetel créditos bíin paklan yanak yo’olal u meyajil comercio exterior, u p’íitkúunsa’al le beyka’aj ku béeytal miatsil meyajo’ob yéetel múul meyaj, tu’ux táaka’an xan militar ba’al, ts’o’okole’ ku xo’ot’ol tak le ken jeel a’alak u beeta’al noj xíimbalilo’ob Venezuela. Beyxan, cancilleríae’ tu ya’alaj “ma’atáan u xu’ulul u kaxtik (...) ka yanak tuka’atéen democracia, u chíimpolta’al u páajtalil wíinik yéetel ma’ u xu’ulul u yantal páajtalil” ti’ sudamericana lu’umil.
K’a’anan kk’a’ajsik yéeytambal beeta’ab domingo te’e lu’umo’, jelbesa’ab tumen máaxo’ob kúulpach yaniko’ob ti’, le beetik je’ets’ u yéeya’al tuka’atéen Maduro. Ba’ale’, jumpáayil ti’ ba’ax ku tukulta’al yéetel ku ya’alal yo’olal yéeytambale’, ba’ax jets’ tumen SRE, ma’ u chíimpoltik yéeytambal beeta’ab te’e kaajo’ ku beetik u máan yóok’ol principios diplomáticos ti’ mexicanoso’ob ts’o’okole’ jump’éel ba’al jach chikbesik jela’an ba’al ku beeta’al tumen máaxo’ob beetik u jala’acho’ob tak ma’ seen úuche’, tu táan le máaxo’ob yáax máano’ob yéetel tu chikbeso’ob bix u nu’ukil política exterior, ts’o’okole’ noj ba’al ti’al México, jump’éel nu’ukul ti’al u chíimpolta’al soberanía nacional.
Ba’ax k’ajóolta’an beey[i] Doctrina Estrada[/i], tak tu k’iinil táan u beetik u jala’chil Vicente Fox láayli’ leti’ ba’ax ts’áak bej ti’ ba’ax k’a’anan u beeta’al diplomacia nacional, jach sáasil u jets’ik: Méxicoe’ ma’ tu t’aan ti’al u chíimpolal, tumen ku tukultike’ le je’elo’ jump’éel ba’al ku beetik u lúubul, tumen u loobiltik u soberaníail uláak’ noj lu’umo’obe’, ku beetik wa tumen ka béeyak u je’ets’el bix úuchik u yúuchulo’obe’, yo’olal je’el ba’axak ka a’alake’, tumen uláak’ jala’acho’obe’, máaxo’ob e’esik bix u crítico tuukulo’ob le ken u jets’o’ob wa uts wa ma’ uts ba’al, yo’olal bix u je’ets’el ba’al tumen u jala’achil táanxel kaajo’obe’, le beetik u jala’achil u lu’umil Méxicoe’ chéen “bíin u p’at wa u luk’s, le kéen u yil je’el u páajtale’, máax beetik u agentes diplomáticos yéetel u éejentik, le kéen u yil je’el u páajtale’, le uláak’ agentes diplomáticos jets’a’an tumen uláak’ lu’umo’ob ti’al ka yanako’ob México, ba’ale’ ma’atáan u ya’alik, mix tu séebanil mix tu paachil k’iin, páajtalil ti’al ka éejenta’ak, p’áatak wa k’e’exek tumen táanxel lu’umo’ob u ja’alachil wa u jala’achilo’ob”.
Ti’ ba’ax u xma’ patal éejenta’al u no’ojanil yéeytambal beeta’ab Venezuelae’, k’a’anan xan u táakbesa’al u xma’ patalil diplomacia nacional jets’a’an tumen u jala’achil Donald Trump yóok’ol u kaajil Venezuela –tumen jach talam ka na’atak beey jump’éel ba’al ku beeta’al ti’al ka yanak jets’eknakil yo’olal talamilo’ob ku máansik sudamericana lu’um-, ts’o’okole’ jach ma’atáan u yáantaj u táakpajal México ti’ junmúuch’ lu’umo’ob ts’o’ok u núup’ulo’ob yéetel Washington, tu’ux táan u kaxta’al ka lúubuk u jala’achil Venezuela ikil ma’atáan u cha’abal u yokol taak’in, úuchik u je’ets’el tumen u jala’achil Argentina, Australia, Canadá, Chile, Estados Unidos yéetel, yéetel yaj óolale’, klu’umil México, beey jump’éel kananil político yéetel económico-financieras.
Yóok’olal uláak’ ba’alo’obe’, chi’ichnak yanik ba’al tumen u lu’umil Méxicoe’ ku ya’alik ti’ múuch’tambalo’ob ku beeta’al táanxel lu’umo’obe’, ma’ tu éejentik ba’ax táan u beetik Estados Unidos yóok’ol Cuba ba’ale’ kex beyo’ táan u táakpajal ti’ jump’éel ba’al óoli’ jach beyo’ ba’ale’ yóok’ol Venezuela. Kex tumen ya’ab ba’al ku ya’alal yo’olal ba’ax táan u yúuchul ti’ política te’e lu’um je’elo’, yéetel jumpáay ti’ tuukul ku éejentik wa ma’ u jala’achil Maduroe’, ba’ax ma’ no’oja’an u beetik u lu’umil Méxicoe’ tu táan le je’ela’, ku loobiltik xan klu’umil. K’a’anan ksuut tuka’atéen ti’ principios diplomáticos beeta’ab ka’ach úuch, ka’aj chikpaj México beey jump’éel lu’um no’oja’an ba’ax ku beetik yéetel k’a’anan tu táan uláak’ noj lu’umo’ob.
