La Jornada Maya
Mérida, Yucatán
Lunes 16 de abril, 2018
Ichil u k’iinilo’ob tu’ux ts’o’ok u p’áatal chéen máaxo’ob ku báaxalo’ob ti’ política ku pakta’alo’obe’, Sergio Can ku k’a’ajsik to’on u k’a’ananil u jo’olbesa’al múuch’ilo’ob, ichil máaxo’ob ku meyaj, ich baatsil wa ich kaaj. “Jach u jaajile’, wa ka béeyak kk’exik u beetik u políticoil juntúul máak ti’al u jo’olbesik meyaje’, míin walkila’ yaanal ba’al le ku yúuchul Méxicoe’”.
Je’el bix juntúul máak ku meyaj Ganso Azul, maquiladora tu’ux yaan u jejeláas ba’alo’obe’, ku tsikbalta’al tumen Can bix úuchik u káajal u jo’olbesik u jaatsil meyaj producción, tu’ux tu kanaj yéetel tu yáantaj u jets’ u nu’ukbesajilo’ob ti’al u yila’al bix bíin beeta’ak meyaj, beyxan bix kéen p’i’isik ba’ax yaan u jóok’sa’al tumen mola’ay, ba’ale’ beyxan tu yilaj bix k’a’anan u jo’olbesik u múuch’ meyajil, ma’ beey juntúul jala’ache’, unaj u beeta’al beey juntúul jo’olbesajil meyaj.
Káajike’ leti’e’ ku meyaj beey capturista, ba’ale’ kex tumen chéen u ts’o’oksmaj u xookil secundariae’, je’el bix u tsikbaltiko’, ma’ jump’éel ba’al tu k’alaj u beel ti’al u jóok’ol táanil tu meyaj, tumen tu kanaj tak inglés, yéetel u yáantajil xan le mola’ayo’, máax ku kaxtik u yáantik máaxo’ob ku meyajo’ob te’elo’, tu ts’o’oksaj u xookil preparatoria, ts’o’okole’ walkila’ táan u xokik ti’ Internet ingeniería en sistemas.
“Kaambal yéetel ka’ansaj”, ku chíimpoltik Can, je’el bix unaj u beetik juntúul máax ku jo’olbesaj, tumen in ti’ale’ jach k’a’anan “we’esik ba’ax ts’o’ok in kanik”.
Je’el bix yáax meyajnaj beey jchuuy, jt’oox nu’ukulo’ob, tu kúuchil calidad yéetel ingenieriae’, ts’o’ok u ka’ansik u yéet meyajo’ob ti’al ka jóok’ok meyaj ba’ale’ beyxan ti’al ka náachchajak u tuukulo’ob.
“Kin kaxtik bix je’el u páajtal in we’esik yéetel u yáantajil uláak’ máako’obe’, bix yóok’ol kaab yaan aktáan to’on. Ka nojochchajako’on yéetel ka k il ba’ax ma’atech k ilik ka’achi”.
“Le kéen oojko’on ti’ Lean manufacturing; leti’e’ tu’ux ku meyajta’al ba’al ba’ale’ jach ma’ tu p’áatal mix jump’íit u yalabil, ka na’ataik beey teech juntúul máak ku jo’olbesaje’, beey táakanech xan ichil junmúuch’ máako’ob yéetel a múul meyaje’ ku beetik u t’anikubáaj máak tu beel, ti’al a wa’alik bix a wu’uyikabáaj, ba’ale’ beyxan ti’al u páajtal a meyaj kex ka yanak talamilo’ob, tumen wa ma’ ya’ab ku yantale’, asab séeba’an u meyaj le múuch’o’”.
“Ma’ tu páajtal kjo’olbesik meyaj wa k’uuxo’on, ma’ tu páajtal kjo’olbesik meyaj wa jumpáay yaniko’on”, ku ya’alik.
Can ku ya’alik ja’ayp’éel ja’abo’ob paachile’, talam u ti’al u jatsik juntúul jo’olbesaj meyaj ti’ juntúul jala’ach. “Asab uts ta wich a beetik a jala’achil, ba’ale’ k’uch u k’iinil yanchaj kk’éexel, yanchaj u k’éexel teen, ti’al kkaxtik máax kéen u jo’olbes meyaj. Ma’ tin wilaj wa teen bíin súutken jo’olbesajil meyaj, mix in náakal tak tu’ux yanen”.
In beetik relojeros máako’ob jump’éel ba’al jach in k’áat
Relojeros, je’el bix u k’aaba’intik Can máaxo’ob ku jo’olbesajo’ob, tumen ku beetiko’ob u meyaj tuláakal ba’al ti’ jump’éel máquina. “Wa k na’atik mola’ay beey jump’éel reloje’, teen beey u relojeroil, máax ilik ka laj yanak u nu’ukulilo’ob tu’ux k’a’anan u yantal, ka meyajnajak je’el bix k’a’anane’, yéetel le kéen k’aschajak wa le kéen k’a’abéetchajak ka utsikíinta’ake’, ka béeyak u beeta’al”.
Ichil uláak’ ba’alo’obe’, ku ya’alik jach k’a’anan xan u ch’a’anukta’al le kéen yanak u k‘e’exel wa ba’ax. “Relojo’obe’ ku bin u k’éexelo’ob, ts’o’okole’ to’one’ k’a’anan kk’éexel le ken k’éexek xan, talam ba’al ba’ale’ noj ba’al ba’ax ku najáalta’al”.
Ichil u tuukulil bix juntúul relojeroe’, ku ya’alik wa ka je’ets’ek ichil u meyajil políticae’ je’el u beetik u k’éexel k’aasil tuukulo’ob ku ya’alal tu yóok’olal.
Ku ya’alike’, jayp’éel ja’abo’ob paachile’ káaj u báaxal ti’ política. “Ook tin tuukul in beetik, kex bolonp’éel ja’aob’ob paachil ka káaj in wokoli’, k’uch tak in beetik u splenteil máax táan u beetik u candidatoil ti’al u jala’achil in kaajal (Kinchil, Yucatán), ba’ale’ ka’aj máanen ichil le ba’alo’obe’, tin wilaj ba’alo’ob mix juntéen in yáax ilej, tin wilaj uláak’o’ob ts’o’okili’ in wu’uyike’ ba’ale’ ma’ in yáax il wa jaaji’, yéetel uláak’o’ob mixtech u máan tin tuukul”.
Beey ma’ tu náajaltaj yéeytambale’, Cane’ ku tsikbaltik k’as chi’ichnakchaj tumen tu yóotaj u jel báaxal ti’ política; ba’ale’ ka tu yilaj yaan bix u jóok’ol táanil tu meyaje’ te’e mola’ay tu’ux ku meyajo’, tu yilaj u ts’o’oksik u xook yéetel u ch’a’ak yaanal bej. “Yanchaj in tukultik ba’ax k’a’abéet ti’ in kuxtal, wa in báaxal ich política wa in meyaj, in ts’o’oksik in xook yéetel in wilik ba’ax ku taal tu paachil k’iin”.
Ti’al a jo’obesaje’ unaj a táanilkunsik valores yéetel chíimpolal, leti’e’ ba’alo’ob jach ku yila’al ti’ u mola’ayil Ganso Azul; le je’elo’ ku ye’esik jump’éel mola’ay no’oja’an ti’al u nojba’alta’al máak yéetel meyaj. “Wa tuláakal le ba’alo’oba’ ku yantal ichil máaxo’ob ku meyajo’ob ti’ jala’achile’, ya’abach ba’alo’ob yaanal bix wale’, je’el u séebta’al u beeta’al trámites, je’el u k’uchul áantaj tak tu’ux k’a’abéete’ yéetel taak’ine’ je’el u k’a’abéetkunsa’al tu beel”.
“Ma’ táan knáachtal ti’ u tuukulil je’el u páajtal kbeetik je’el ba’axak beey mexikano’one’, je’el kketikbáaj yéetel uláak’ táanxel lu’umo’ob”, ku tukultik.
Tu ts’ooke’, ku chíimpoltik u yóol yukateko’ob ichil tuláakal u jejeláasil meyajilo’ob ku beeta’al. “Ts’o’ok k e’esik je’el u páajtal kbeetik u k’éexel ba’al, ts’o’okole’ tbeetaj ti’al u yantal jump’éel u nu’ukbesajil ti’al kbeetik ba’al. Ku páajtal kbeetik u meyaj. Yaanto’on u jach ma’alo’obil ba’al ti’al kjóok’sik meyaj yéetel u k’abil yuketeko’ob meyajtik, tumen u ts’áamaj u yóolo’obi’, ts’o’okole’ u je’ek’atmaj u tuukulo’ob ti’al uláak’ ba’alo’ob, le beetik wa u jets’maj u yóolo’ob ti’ le je’elo’, mina’an mixba’al beetik u je’elel”.
