Raúl Criollo y Jorge Caballero
Boonil Manjarrez / @Flores Manjarrez
K'iintsil
Martes 10 ti' abril, 2018
Ku tsikbalta’ale’ Hernán Cortés kóoj tu lu’umil México tu ja’abil 1519, waxaklajuntúul tsíimino’ob tu taasaj. U yoochelil Centauroe’ juntúul ba’ax chikbesik muuk’ jts’a’ab yóok’ol máasewalo’ob yéetel tu chikbesaj u yóol ba’ateltáambal. P’áat ts’íimine’ leti’ u noj áantajil ti’al u beeta’al Nueva España. U ya’abil tsíimino’obe’ andaluzilo’ob, ts’o’okole’ te’e’ k’inako’obe’ yaanchaj u chan máan k’iin tak le kéen béeyak u yéeya’al yéetel le kéen yanak u mejenil noj tsíimino’ob bíin u beeto’ob u yantal Raza Caballo Azteca. U meyajta’al wakax, u beeta’al pak’il najo’ob yéetel u meyajta’al k’áaxe’, béeychaj tumen yanchaj u muuk’ tsíimin yéetel yanchaj xan máax nat’ik, tumen yanchaj u nu’uk u beeta’al, u nook’il yéetel un meyajil. Jujump’íitil úuchik u bin u nojba’alta’al jump’éel ba’al suukchaj u beeta’al ich miatsil: charrería, je’ets’ u yantal lik’ul u k’iinil 4 ti’ junio ti’ u ja’abil 1921 uchak u patjo’olta’al u múuch’kabil Asociación Nacional de Charros.
Jump’éel ba’ax óoli’ suuk u yila’al ich u kaajilo’ob Méxicoe’, bejla’e’ chéen jump’éel ba’al ku na’ata’al tumen junjaats máako’ob te’e noj lu’uma’, u ya’abile’ ti’ noj kaajo’ob. U tsolts’íibil chaarro’ob je’el bix Ponciano Díaz, Sebastián de Aparicio, Luis G. Inclán yéetel Marqués de Guadalupe Carlos Rincón Gallardo (máax beet u je’ets’el bix unaj u beeta’al yéetel tu péektsiltaj u deporteil charro yo’olal áanalte’ob tu beetaj), tak suertes yéetel keetilo’ob beeta’ab tumen Emiliano Zapata (yaan ki’ichkelem oochelo’ob tu’ux u búukintmaj u nook’il charro) láayli’ u jach k’a’ajsa’al ichil u túumbenil máako’ob kanik yéetel péektsiltik, ichilo’obe’ ti’ xan yaan ko’olelo’ob nat’ilk tsíimin, ku k’aaba’tiko’ob Escaramuzas, patjo’olta’abo’ob tumen Luis Ortega tu ja’abil 1950, ts’o’okole’ walkila’ ko’olelo’ob jach ku chikpajalo’ob ti’ tuláakal u lu’umil México.
Jorge Negrete yéetel charro kbíin beetej
Jk’aay Jorge Negrete ku búukintik u nook’li charro, ma’ u nook’il mariachi, tu’ux unaj u ts’a’abal kóom p’óok (le ku asab ts’a’abal walkila’ leti’e’ beeta’an yéetel u xa’anil arroz estilo pachuqueño) yéetel u chan cháaketail suuk u ts’a’abal ti’al u pa’ayal wakax, beyxan u yeexil mina’an u metal botonesil (suuk ka’ach u beeta’al yéetel plata) tu tséelilo’ob. Tu áanalte’il [i]Jorge El Bueno[/i], u ts’íibil kuxtal Jorge Negrete beeta’an tumen jts’íib Enrique Serna (Editorial Clío, 1993), ku ya’alik jump’éel kaaj tu yaakáan ti’al u yantal u yich p’el ts’o’okik ba’ateltáambale’, yanchaj u k’éexel ti’ yaanal ba’al, leti’e’ ba’ax jsúut u yichil ba’ax mexicano: jts’íibe’ ku tsolik:
“Ichil u ja’abil 1920 yéetel 1930e’ mariacho’ob ku taalo’ob ti’ u Noj Kaajil Méxicoe’ káaj u líik’siko’ob u nook’il charro, ku jach chikbesiko’ob le kéen t’a’anako’ob paax ti’ político k’iimbesajo’ob, tu’ux k’a’anan u jach ma’alo’obkúunsiko’ob u nook’ilo’ob. Beey úuchik u xa’ak’pajal ba’ax ts’o’okili’ u suuktal u yantal -lúubsa’ab tumen mariachiólogos yéetel tumen máaxo’ob ma’ tu cha’ako’ob u péek mix ba’al ichil charrería– ts’o’okspaj ichil u ja’abilo’ob 40 uchak u yantal charros ku k’aayo’ob.”
Walkila’ yaan tak múuch’táambal ku beeta’al yo’olal mariachi yéetel charrería, tu’ux ku éejenta’al, tu ka’ap’éelil yaan ba’ax chikbesik, ts’o’okole’ ku múul chukbesikuba’ob ti’al u ye’esiko’ob u miatsil México. Yaan máax ku jats’utstal u yilik charrería yo’olal u paaxil mariachi, ba’ale’ ku yúuchul xan kúulpach, le beetik suuk u yila’al u láak’inta’al u keetil charrería tumen mariachis. Ka’aj máan ka’ap’éel ja’ab uchik u kíimil Negretee’, jts’a’ab k’ajóoltbil u cha’anil El Charro Inmortal(Rafael E. Portas, 1955), tu’ux k’aaynaj José Alfredo Jiménez, Luis Aguilar, Demetrio González, Antonio Badú, Amanda del Llano, Ramón Armengod yéetel Amalia Mendoza La Tariácuri.
[b]Ba’ax k’a’anan u meyaj yéetel bix unaj u búukinta’al [/b]
Charro’obe’ tu máatajo’ob u yóol sak wíiniko’ob yéetel chinacos, máaxo’ob k’ucho’ob ka’aj yanchaj Independencia, tumen u virreinatoil sak wíiniko’obe’ ma’atech u cha’ik u na’at’al tsíimin tumen máasewalo’ob. K’ajóolta’ab chinacos tumen áak’ab u jóok’olo’ob: t’aanile’ ti’ u taal ti’ náhuatl t’aan tzinacan, soots’ u k’áat u ya’alej; chinaco’obe’ suuk u yantalo’ob ich áaktun, náach ti’ jala’ach yéetel jbáatabo’ob. U ya’abile’ máasewalo’ob. Kolnáalo’ob, aj ba’atel máako’ob, aj nat’ máako’ob, chinaco’obe’ leti’ máaxo’ob aktáant ba’atelil yanchaj tu táan Estados Unidos yéetel Francia, le beetik jach k’ajóolta’abo’ob. Bix u nat’iko’ob tsíimin yéetel bix u monturasilo’obe’ jch’a’ab ti’al u beeta’al uláak’o’ob ti’ táanxel lu’umo’ob. Walkila’ yaan noj kúuchilo’ob tu’ux ku meyajta’al talabartería je’el bix Jalisco, Tlaxcala, Zacatecas, Querétaro, Hidalgo wa u kaajalil Coscomatepec, Veracruz, tu’ux ku meyajta’al k’éewel, filigranas, suum, herrería, ichil uláak’ ba’alo’ob.
[b]Charros u nup’majuba’ob[/b]
U cha’anil [i]Charro a la fuerza[/i] (Miguel Morayta, 1947) ku káajal yéetel e’esajil jach suukchaj u yila’al: ku chikpajal Luis Aguilar ka’alikil u wojik tsíimik tu taan cámara ka’alikil u ts’onik iik’, ts’o’okole’ ku yawatik u k’aaba’ le cha’ano’ [i]¡Charro a la fuerza!.[/i] Ti’ Los dos apóstoles (Jaime Salvador, 1966), ichil uláak’ k’aayo’ob yéetel ba’atelo’ob tu kúuchil káaltal suku’untsilo’ob Herediae’, Juan (Luis Aguilar) yéetel Pedro (Fernando Casanova), láayli’ yaan charreada, tu beel beeta’an tumen Ezequiel Carrasco, uchak u béeykunsik u chikbesik jejeláas suertes.
