David Brooks
Oochel Ap
K'iintsil
Jueves 5 ti' abril, 2018
Ka’aj jkíim Martin Luther King Jr. tu k’iinil 4 ti’ abril ti’ u ja’abil 1968, ts’o’okili’ u súutul juntúul sajbe’entsil wíinik wa ku ke’etel yéetel wíinik tu ts’áaj u tse’ekil Tengo un sueño, tu ja’abil 1963: tu k’áatchibtaj tu’ux ku ch’a’ak u muuk’ sistema político yéetel u bix u yantal u taak’inil le noj lu’umo’, ts’o’okole’ páayt’aanaj ti’al ka “k’e’exek ba’al tumen kaaj” yóok’ol “óoxtúul noj suku’untsilo’ob péech’óol ch’i’ibal, materialismo yéetel militarismo”.
Tu ts’ook ja’abil u kuxtale’, King Jr. tu jets’aj péektsil tu beetaj yo’olal u páajtalil kaaje’ najmal u súutul jump’éel noj péektsil yo’olal u páajtalil wíinik ts’o’okole’ tu líik’saj t’aan, ma’ chéen yo’olal loobilaj yéetel u beeta’al u meyaj máak kex ma’ unaji’, beyxan yo’olal política imperial. Tu jets’aj ma’atech u táakmuk’tik u ba’ateltáambalil Vietnam yéetel u palitsilta’al ba’ax k’ajóolta’an beey tercer mundo, tu jets’aj, beey u wíinikil máax jo’olbesik ma’ u yantal loobilajil (kex óoli’ mix juntéen u ch’a’achibta’al tumen mejen múuch’o’obe’) u tse’ekil tu beetaj tu najil k’uj Riverside, tu noj kaajil Nueva York, jump’éel ja’ab ma’ili’ kíinsa’ak-, “in wojel mix juntéen bíin béeyak in líik’s in t’aan tuka’atéen tu yo’olal loobilaj ku beeta’al yóok’ol máaxo’ob mina’an u muuk’ ku ts’a’abal tu’ux unaj u bino’ob kajtal kex mix juntéen yáax t’aanako’ob tu beel yo’olal u jach nojochil máax loobiltik yóok’ol kaab walkila’: in jala’achilil”.
P’ekta’ab ma’ chéen yo’olal máaxo’ob kúulpch u tuukulo’ob, beyxan tumen uláak’ u yéetajilo’ob tu tsolajo’ob u xikin ti’al ma’ u p’atik mix junsúutuk noj t’aan ku beetik yo’olal u páajtalil kaaj, ts’o’okole’ yanchaj u jóok’ol táanil kex jóok’sa’ab u t’aanil tumen kaaj, tumen ka’ap’éel u tercioilo’obe’ tu ya’alaj ma’ ki’imak u yóolo’ob yéetel túumben tuukulo’ob yéetel beey úuch xan yéetel u ya’abil afroestadunidenses. Kúuchilo’ob k’a’aytajil péektsil tu yáax chíimpoltajo’ob, je’el bix New York Times, Washington Post wa u pik’il ju’unil Time, tu ya’alajo’ob xan ma’ ki’imak u yóolo’ob yéetel u túumben tuukulil. Ch’úukta’ab tumen Oficina Federal de Investigaciones (FBI), tumen ku tukulta’al ka’ache’ sajbe’entsil máak, le beetik kaxta’ab bix u péeksa’al te’e tu’ux yaan ka’acho’ tumen beey k’áata’abik tumen máax jo’olbesik, J. Edgar Hoover. Jala’ach Lyndon Johnson mix bik’in tu sa’atbesaj u si’ipil. Beyxan, óoli’ p’áat mantats’ u yoksa’al saajkilil ti’ ti’al u kíinsa’al, tumen ya’abach máaxo’ob táakmuk’tik ka’ach, je’el bix políticos yéetel éetajilo’ob, ba’ale’ ka’aj p’áat u tuukul chéen ku líik’sik t’aan yo’olal péech’óolale’, jp’ata’ab tu juunal.
Leti’e’ ts’o’ok ka’ach u k’a’aytik jump’éel túumben nu’ukbesajil Campaña de los Pobres (Poor people’s campaign) tu’ux ku kaxta’al u yila’al ba’al yo’olal xma’ keetil economíai’ yéetel u palitsilta’al aj meyajo’ob. Tu xíimbaltaj Memphis, Tenesí, ti’al u yáantaj ti’ jump’éel je’elsaj meyajil táan u beeta’al tumen aj meyajo’ob, ts’o’okole’ táan ka’ach u líik’sikubáaj ti’al u jóok’ol janale’, ba’ale’ ka’aj jóok’ tu chan táankabil motel Lorraine jts’o’on ka’aj sa’at u kuxtal.
Péeknaj u yóol kaaj ka’aj ojéelta’ab, yanchaj xwo’okinil ti’ jejeláas noj kaajo’ob ti’ le noj lu’umo’ - tu’ux tu beetaj jump’éel tse’ek jo’op’éel k’iino’ob paachil- maanal ti’ 800 u p’éel tu’ux jóopsa’ab k’áak’ yéetel yanchaj óoxlajunp’éel máak jkíim ichil kamp’éel k’iin ka’alikil yanchaj ba’atelilo’ob tu yóok’olal.
Oochel e’esa’ab ka’aj kíime’, jach kaláanta’ab tumen yéetele’ jp’áat, tu ja’abil 1963, “u náayil” ti’al u yantal keetil ch’i’ibal, ba’ale’ tak walkila’, tuláakal najilo’ob xook yéetel tu najilo’ob jala’chil Washington tu’ux ku k’iimbesa’ale’, chéen beey p’aatalo’, óoli’ mixjuntéen ku ch’a’achibta’al meyaj tu beetaj tu ts’ook ja’abil u kuxtal King, tu’ux ku páayt’antik kaaj ti’al ka k’e’exek ba’alo’ob.
“Jach yaabilta’an beey juntúul óotsil máak ka’aj kíinsa’ab, ba’ale’ ma’ chíimpolta’ab beey juntúul máak ku líik’sik u t’aan k’iin kuxa’an”, beey úuchik u ya’alal tumen The Guardian Jesse Jackson, máax láak’int le k’iin ka’aj kíinsa’abo’.
Te’e yáax k’iina’, yaan u jel chíikpajal King yéetel u ts’ook meyajil, La campaña de los pobres: jump’éel nu’ukbesaj tu’ux ku páayt’anta’al kaaj ti’al u túumbenkunsikubáaj kaaj, táan u beeta’al tumen William Barber (máax ku tukulta’al u túumbenil King). Ku páajtal u yojéelta’al uláak’ ba’alo’ob yo’olal “bix u kaláanta’al u yóol Estados Unidos" [https://poorpeoplescampaign.org].
