Mónica Mateos-Vega
Oochel Pedro Miranda Gijón
K'iintsil
Martes 3 ti' abril, 2018
Walkil junk’aal ja’abo’ob paachile’ bin u sáasil u yich Pedro Miranda Gijón (Oaxaca, 1982), ba’ale’ kuxtale’ tu xíimbalkunsaj yóok’ol jump’éel sáasil bej: miatsil. Beey u tsikbaltik le kéen jo’op’ok u ye’esik oochelo’ob ku ch’a’ak, ts’o’okole’ kéen u ya’al máax leti’e’ ku ch’a’achi’tik juntúul “Ek’may j its’at, máax ma’ sáasil u yichi’i, ególatra, hipocondriaco yéetel j yaamail miiso’ob”.
Síij tu kaajil San Raymundo Jalpan, Oaxaca, jch’a’a oochel yéetel jpóol meyaje’ táakpaj ichil Jornadas por la Inclusión beeta’ab tumen Universidad Autónoma Metropolitana-Xochimilco.
Tu súutukil u beetik u tse’ekile’, Miranda tu ya’alaj “yóok’ol kaabe’ mix juntéen u ch’a’anuktik bix u kuxtal máak yéetel discapacidad, to’on máax mina’an ksáasile’, k’a’anan kch’a’anuktik bix kuxtal. Le beetik, mantats’ k ilik ba’ax séeba’an ba’al ku páajtal kbeetik ti’al kp’itik talamilo’ob láayli’ yano’obe’”.
Yéetel le tuukulila’, Pedro ku beetik meyaj ti’al u tukulta’al jejeláas ba’alo’ob je’el bix yo’olal u jejeláasil sexualidad, ba’ale’ beyxan uláak’o’ob je’el bix xma’ yaabilajil, chokoj poolil, kíimil.
Ma’ili’ ts’a’abak k’ajóoltbile’, tuláakal u meyaje’ k’a’anan u máan ti’ noj meyaj ku beeta’al ti’ u estudioil Pedro: “yáaxe’ ku tuukul, ts’o’okole’ kin ts’íib, kin beetik maquetas, kin xak’altitk u jejeláasil bix je’el u páajtal u beeta’al. Wa bix in beetik, ku ki’imakkúunsik in wóole’, kin beetik; wa ma’e’, kin jeel máak’a’antik ti’al u in tukultik tuka’atéen.
Jach jaaj, beey mina’an u sáasil in wiche’, ku k’a’abéetchajal juntúul máax tsikbaltikten wa jóok’ jach le ba’ax in k’áato’. Ba’ale’ tu ts’ooke’, tuláakal ba’ale’ teen jets’ik, le ba’ax in k’áato’ leti’e’ ba’ax jo’olbesik in meyaj, ts’o’okole’ yaan xan uláak’ máako’ob ku meyo’ob tin wéetel.
Ti’al jump’éel ti’ le yáax e’esajilo’ob tu beetaje’, j its’ate’ tu beetaj junmúuch’ oochelo’ob, ba’ale’ yanchaj u meyajtik ka’aj ts’o’ok u imprimirta’al, tu ts’áaj textura ti’ tuláakalo’ob, tumen ku tukultik beyo’ yaan xan u páajtal u ma’achal tumen máaxo’ob mina’an u sáasil, “beyo’ tin kaxtaj bix in táakbesik tuláakal máake’, tumen tin ch’a’aj u tuukulil tuláakalo’ob kbiinsikbáaj yéetel kyaabilmajekbáaj, ba’ale’ mix máak xma’ sáasil ich bini’ tu k’iinil úuchik u ts’a’abal k’ajóoltbil in meyaj”.
“Tin tukultaj jaaj tin beetaj jump’éel meyaj utschaj tin wich ba’ale’ jach ba’ax tin wóotaj in beete’ ma’ béeychaji’i. Le beetik tin jets’aj, kex tumen yaan u jejeláasil texturas ti’ in meyaje’, ma’ tukulta’an chéen u ti’al máax ma’ sáasil u yichi’i, mix jach chéen ti’al u béeytal u ma’achal tumen máax cha’antik, tumen tin na’ataje’ ma’ in meyaj in beetik ba’alo’ob ma’ uts tu yich yéetel ma’ talamtak ti’al máaxo’ob je’el bixena’”.
“In meyaje’ ma’ tukulta’an ti’al ka u’uyak wa ti’al ka tukulta’ak wa ba’ax, chéen meyaj beetik u ki’imaktal in wóol. Máake’ yaan u yilik ba’ax u k’áat te’elo’, yo’olal ba’ax ts’o’ok u máansik ti’ u kuxtal. Its’at le je’elo’.
Yáax meyaj yanchaj ti’ beey xma’ sáasil iche’, ku tsikbaltik Miranda, leti’e’ tu beetaj beey bibliotecario ti’ Biblioteca Jorge Luis Borges ti’ Instituto de Artes Gráficas de Oaxaca (IAGO), tu’ux líik’sa’an u jejeláasil áanalte’ob ich braille.
Francisco Toledo tu beetaj in yáax its’at jka’ansaj, tu ye’esaj ten u jejeláasil áanalte’ob. Yáax ba’ax tu ka’ansaj tene’: xooknen.
Ka’aj ts’o’oke’, xch’a’a oochel Marcela Taboada leti’ máax beet u tutorail, máax yéetel tu béeykunsaj u meyajil: [i]La novia loca[/i], tu’ux yanchaj lajka’ap’éel nojoch oochelo’ob chéen sak yéetel boox, jóok’sa’ab xan yéetel bordados.
Crítico’obe’ tu papaxk’a’abtajo’ob u meyajil yéetel tu ya’alaj ba’ax tu beetaj oaxaqueñoile’ ku beetik u k’as che’ej máak, tumen ku jelbesik tuukul uchak u patjo’olta’al meyaj kex ma’ sáasil u yich.
Ts’ook ba’ax beeta’ab tumen Mirandae’, tu beetaj yéetel u técnicail cianotipia (úuchben meyaj ti’ procedimiento fotográfico monocromo, tu’ux ku jóok’sa’al u yoochelil le yáax jóok’sa’ano’ ba’ale’ ch’ooj u boonil), tu’ux yanchaj oochel jóok’sa’ab yóok’ol u nook’il piits’.
“Jump’éel meyaj óol talam, yanchaj in wáanta’al tumen junk’aal utúul máak tumen jach nojoch u nook’ilo’, lajkap’éel nook’o’ob yéetel u yoochel, ts’o’okole’ uláak’ jump’éel tu’ux tin yáax ilaj bix u jóok’ol. Yáaxe’ tin tukultaj in beetik yéetel fotografía digital, ba’ale’ ka’aj tin tsikbaltaj ti’ in xka’ansaj Marcela Taboada binen in xok jejeláas ba’alo’ob yo’olal bix u beeta’al úuchben meyajo’ob.
