Alondra Flores Soto
Oochelo'ob Cortesía del Museo del Estanquillo
K'iintsil
Lunes 2 ti' abril, 2018
U Noj Kaajil México
U kuxtalil mexikano’obe’, ba’ax suuk u beeta’al ba’ax ku oksaj óolta’al yéetel u k’ajla’ayile’ beeta’an ti’ mejen chíikuallo’ob tu kúuchil Museo del Estanquillo ti’ jump’éel e’esajil ku k’aaba’tik [i]El juego y el arte de la miniatura. [/i]
Jump’éel u kúuchil ba’atelil, u aj xik’nalilo’ob Papantla, juntúul charro ka’alikil u k’aayik serenta, Dante yéetel [i]Divina comedia[/i], úuchben aztecailo’ob ka’alikil u báaxtiko’ob pok ta pok, tak jayp’éel u yoochelil jayp’éel cha’ano’ob beeta’an je’el bix [i]María Candelaria[/i] jayp’éel ti’ le ba’alo’ob beeta’an u mejenil ti’al cha’antbil, yaane’ k’a’abéet tak u yila’al yéetel u yáantajil lupa; jóok’sa’an ti’ ba’ax beeta’ab tumen aj meyaj k’abo’ob uchak u mu’uch’ul tumen j ts’iib Monsiváis k’íin máan u monla’ant ba’alo’ob.
Carlos Monsiváise’ tu ye’esaj tajan uts tu yich mejen ba’alo’ob, ku ya’alik Henoc de Santiago, máax jo’olbesik kúuchil e’esajil tu’ux ku wu’ulabkúunsa’al u meyajil u yuumil Días de guardar. Tu ya’alaje’ “meyaj beeta’ab tumen j ts’íibe’ ku chikbesik miatsil yo’olal u kuxtal mexikano’ob”, beey uchik u ya’alik úuchik u k’a’ayta’al e’esajil.
Tu jach chíimpoltaj aj meyaj k’abo’ob yéetel máaxo’ob patjo’oltik its’at, ti’ leti’obe’ “yanchaj noj kúuchil u ti’alo’ob ichil máaxo’ob u múul meyajilo’ob yéetel u yéetajilo’ob, ts’o’okole’ jp’áate’ óoli’ je’el ba’axak ka u meyajto’obe’ ku ma’antal tumen Monsiváis, je’el bix meyaj beeta’ab tumen miniaturista Roberto Ruiz, máax tu meyajtaj baak ts’o’okole’ chíimpolta’ab yéetel premio de Ciencias y Artes tu ja’abil 1988.
Jump’éel meyaj jach je’elan ti’ le uláak’o’obo’ ts’o’okole’ ku ka’ansaj, beey úuchik u t’aan De Santiago yo’olal e’esajil tu’ux ku múuch’ul óoli’ 250 u p’éel nu’ukulo’ob mix juntéen yáax e’esak. “Jach tukulta’an ba’al ti’al paalal”, le beetik yaan u páajtal u cha’anta’al tuláakal u winalil abril ti’ le kúuchil p’aatal tu ti’itsil Madero yéetel Isabel la Católica, tu k’íiwikil U Noj Kaajil México.
Manivelas kuxkíinsik mejen maquetas tu’ux ku ye’esa’al k’ajla’ayilo’ob, je’el u páajtal u yila’al juntúul fauno ka’alikil u ch’úuktik juntúul ninfa, tu’ux chika’an tak juntúul unicornio; u yaalak’ miis jach u láak’inajo’ob j ts’íib, jump’éel u yoochel ti’ le kúuchil tu’ux ku meyajo’, nu’ukulo’ob beeta’an tumen Luis Ascanio Zenteno. Mejen ba’alo’ob ts’a’aban ti’ tu’ux ku chikpajal jaajil kuxtal ti’ chichan nu’ukulo’ob.
Monsiváis, máax j kíim tu ja’abil 2010, tu kanaj u ye’es u meyaj tu beel, ku tsolik Ana Catalina Valenzuela, máax beet u curaduriail le e’esajilo’, tumen tu kaxtaj bix u xak’altik ba’ax suuk u beeta’al tumen mexicnaos, bix u yilko’ob lu’um tu’ux kaja’ano’ob, ti’al le je’elo’ tu k’a’abéetkunsaj oochelo’ob beyxan yéetel áanalte’ob, ts’o’okole’ mejen meyajk’abil ba’alo’obe’ tu meyajtaj xan ti’al u yojéelta’al uláak’ ba’alo’ob yo’olal le kaaja’; jump’éel uláak’ paatak ti’ k’ajla’ayil tumen ku kaxtik u ka’ansaj.
Mejen meyajk’abo’obe’ ku betik u yantal u je’elel máak u jach il ba’ax ku yúuchul ti’ u kuxtal wíinik sáansamal, tu ya’alaj Valenzuela. E’esajil [i]El juego y el arte de la miniatura[/i] yaan u ts’o’okol tak tu k’iinil 8 ti’ abril.
