Gina Fierro
Oochel Bienal - Comunicación
K'iintsil
Viernes 30 ti' marzo, 2018
Cecilia Martínez Lusarretae’ táan u jo’olbesik jump’éel meyaj tu’ux ku beeta’al u jejeláasil nook’o’ob, ti’al u kaxanta’al u ka’ansa’al yéetel u péektsilta’al ka béeyak u patjo’olta’al je’el ba’axak tumen máaxo’ob meyajtik.
[i]Tramantese[/i]’ jump’éel meyaj yaan u yóol ka’ansaj, ku kaxta’al u ye’esa’al u jach noj ba’alil u beeta’al nook’, le beetik yéetel u jo’olbesajil Cecilia Martínez Lusarretae’, ts’o’ok u kuxkíinsa’al u jejeláasil nook’o’ob tu’ux ku chikpajal u yóol u kaajil yéetel máaxo’ob xan beetik.
Ka’aj kóoj Jo’, tu ja’abil 2010e’, x its’at sijnáal tu Noj Kaajil Méxicoe’ tu yilaj tu kaajil Jo’e’ “óoli’ mina’an mixba’al yo’olal nook’o’ob ti’ kúuchilo’ob je’el bix galerias wa kúuchilo’ob cha’an”, tu ya’alaj. “Ma’ ya’ab kúuchilo’ob ti’al u ye’esa’al nooko’ob yaan tu noj lu’umil México”, ku yaj óoltik Cecilia. Le beetik x its’ate’ tu kaxtaj bix u ye’esik ti’ uláak’ máako’ob le ba’ax ojéelta’an yo’olal u meyajil nook’, ts’o’ok u beetik e’esajilo’ob ti’ le noj lu’uma’ ba’ale’ beyxan táanxelil. “[i]Tramantese[/i]’ síij yéetel u tuukulil u ka’ansaj, tumen tene’ kin ejéentik jujump’íitil u yúuchul ba’al: wa mina’an máax u yojel u meyajt nook’ yéetel máax chíimpoltike’, k’a’anan túun u ka’ansa’al u beeta’al. Yáax k’a’anan u ka’ansa’al u meyajta’al”.
[b]Ka’ansaje’, “u yóol in kuxtal, in ki’ óolal”[/b]
“Wa teen beetik in secretariail Educación Pública, ka’ap’éel ba’al je’el in ka’ansik najil xooke’: jump’éel meyaj yéetel paax. Ba’alo’ob ma’atech u cha’ak u kíimil máak, máantats’”. Ti’ le tsikbalo’ ku jach táakmuk’tik u k’a’ananil u ka’ansa’al jump’éel meyaje’ ku ts’áak u páajtalil xan u ka’anal bix u beeta’al ti’al beyo’ u yéeyik máax ba’ax bejil u k’áat u biins yéetel, ichil le bejo’obe’ ti’ yaan its’at. “30 ja’abo’ob paachil káajak in ka’asaj, je’el bix in tukultik uts tin wich ka ka’ansaken xan, ichil jáalk’ab óol yéetel u beeta’al ba’al je’el jaytéen k’a’abéete’. Ma’ k ch’a’ak saajkil k beetik ba’ale’ ku je’ik to’on bejo’ob”.
Beyo’, ba’ax káaj beey jump’éel meyaj chéen tu yotoch u beetik ka’ache’ ts’o’ok u súutul najil xook ti’al máaxo’ob taak u kambalo’ob.
Ikil u kaxta’al jump’éel u nu’ukbesaj kaambale’, Ceciliae’ ku jo’olbesik junmúuch’ “x úutskíinsaj nook’, diseñadoras, máako’ob ts’o’ok u máan k’iin káajak u meyajo’ob yéetel aj meyaj k’abo’ob, aj chuuyo’ob beyxan yéetel máako’ob jach taak u kaniko’ob bix u beeta’al”.
Ceciliae’ tu káajsaj jump’éel meyaj tu’ux tu patjo’oltaj tak le nu’ukulo’ob yaan u k’a’abéetkunsik ti’al u meyaj. Ka’alikile’, tu beetaj xan Laboratorio de Experimentación, tu’ux ku kaxta’al ka yanak uláak’ bix u beeta’al túumben ba’alo’ob ti’al u ye’esa’al máaxo’oni’, je’el bix taller, ba’ale’ beyxan je’el bix jujuntúulil u xoknáalilo’ob.
[b]Meyaj u ch’a’amaj u muuk’ ti’ u beeta’al ya’abach juntéenal jump’éel ba’al[/b]
Yanchaj tu ja’abil 2010, xáanchaj wakp’éel ja’abo’ob ka’alikil u meyaj yéetel u beetik, ba’ale’ tu ja’abil 2016 múuch’ meyaje’ tu ts’áaj k’ajóoltbil u ye’esajil [i]Los Tramantes- Procesos Textiles[/i], tu’ux chikbesa’ab 86 u p’éel nook’o’ob, mejentak beyxan nuuktak, ti’ j e’esa’ab ti’ Museo del Claustro de Sor Juana ti’ U Noj Kaajil México, kúuchil tu’ux ku ts’a’abal u páajtalil u ye’esa’al its’at yéetel ma’alo’ob meyajo’ob.
Jump’éel e’esajil tu’ux ku táakpajal paalal, nojoch máako’ob, u xoknáalilo’ob diseño beyxan artes plásticas, aj its’ato’ob yéetel diseñadoro’ob, ichil uláak’ máako’ob, máaxo’ob jujump’íitil u bin u táakpajalo’ob ti’ le meyajo’.
Leti’e’ máaxo’ob meyajtik jejeláas ba’alo’ob -ma’ tsaj wa chéen máax meyajtik wa ba’ax ti’ plástica- le ts’o’ok u bin u nojba’alkúunsiko’ob u meyajil [i]Tramantes[/i], ku ya’alik.
“Jach ku ki’ óolal le meyaja’, beyxan ti’al máaxo’ob beetike’ jach k’a’anan u yiliko’ob meyaj ku ye’esa’al yéetel u kanik u ye’eso’ob, k’a’anan u táakpajalo’ob ti’ e’esajilo’ob tu lu’umil México ba’ale’ beyxan ti’ táanxel lu’umo’ob. Ma’ jump’éel ba’al a wilik a meyaj chéen yóok’ol mesa tak le ken a wil le kéen jo’op’ok u ye’esa’al yéetel a wilik bix u yila’al tumen uláak’ máako’ob, a wilik wa táan u ya’alik wa ba’ax le meyaj a beetmajo’”.
[b]U páajtalil u yantal t’aan [/b]
“Kin tukultik tuláakal ba’al yaan u yáal tak je’el beyka’aj a k’áate’. Je’el bix tuláakal xan ti’ its’at: yáaxe’ ka kaambal, ka kaxtik u nu’uk a meyaj, le ken ts’o’okoke’ le je’elo’ yaan u ts’áak tech u páajtalil a patjo’oltik túumben ba’alo’ob je’el bix ken a wóote’”.
Yéetel le tuukul je’elo’, Tramantes ku kaxtik u xak’altik uláak’ bix u beeta’al meyajo’ob tu’ux ku ch’a’anukta’al u ki’ichkelemil u nook’ilo’ob k lu’umil. “U noj ba’alil meyaj k’abo’ob ku beeta’al yéetel nook’o’obe’ ki’ichkelem, ts’o’okole’ nonoj. Ya’abach u jejeláasil u beeta’al meyaj, yaan ba’al u yil tu’ux ku beeta’al, ts’o’okole’ kin tukultik k’a’anan k laj k’ajóoltik beyxan k báaxal yéetel u jejeláasil ba’ax ku ya’aliko’ob, ti’al k sutik u yits’atil nook’ob ti’ le k’iino’oba’”.
[b]Ba’ax yo’olal ku t’aan u yits’atil nook’[/b]
“Kin kaxtik in jach ts’áak in wóol ti’ ba’ax táan u yúuchul ti’ in bak’pachil, ts’o’okole’ kin ts’áak u chíikulal ti’ ba’ax kin beetik. Ma’ uts tin wich in ts’áak ba’al jach je’el bixo’”.
Le kéen jo’op’ok in meyaj yéetel junmúuch’ máako’ob tu’ux yaan nojoch máak, táankelem paal yéetel ch’ija’an máako’obe’, ku ya’alik ku yantal jejeláas tuukulo’ob, “jejeláas ba’ax ku yila’al, u tukulta’al, xook, paax, nook’, ichil uláak’ ba’alo’ob”. Le beetik ku páajtal k beetik uláak’ ba’alo’ob
