Dpa
Oochel José Iriarte
K'iintsil
Jueves 29 ti' marzo, 2018
Exeter/Belém.
Ka’ach ma’ili’ k’uchuk sak wíiniko’ob tu jáalikil yaan tu noojol u noj k’óomil Amazonase’ ya’ab máak kaja’ani’, asab ya’ab ti’ le tukulta’an tak beora’, beey úuchik u ts’a’abal k’ajóoltbil martes máaniko’, tumen junmúuch’ británico yéetel brasileño aj xak’al xooko’ob ti’ u pik’il ju’unil [i]Nature Comunications[/i].
Te’e xaak’alilo’, chíikpaj ti’ jump’éel lu’um ku p’isik 435 mil kilómetros cuadradose’, kajlaj ichil 500 mil tak jump’éel millón máako’obi’. Ku tukulta’ale’, kex tumen ma’ beyi’i’, u baantail Amazonase’ jump’éel lu’um tu’ux kajlaj aj xíinxíimbal máako’ob jujump’íitil u bin u k’i’ik’itpajalo’ob ti’ uláak’ lu’umo’ob, beey tu ya’alaj Jonas Gregorio de Souza, juntúul ti’ u yuumilo’ob xaak’al, ti’ Universidad de Exeter.
Ba’ale’ ma’ beyi’i. Ts’o’ok u máan jayp’éel ja’abo’ob káajak u yila’al tumen aj xak’al xooko’obe’ yanchaj uláak’ máak kajlaj te’elo’ tu k’iinil precolonial, ts’o’ok u yila’al yaan jool muka’ano’ob, tu’ux ku tséenta’al kay, jool ti’al u yúuchul muuksaj wa bejo’ob. Talam u je’ets’el beyka’aj u nojochil le lu’um tu’ux kajlaj máako’obe’, tumen ti’ le lu’umo’ ts’o’ok u nuuktal k’áax. Aj xak’al xooko’obe’ ts’o’okili’ u yáax iliko’ob yanchaj meyajo’ob ti’ u k’áaxilo’ob tu lu’umil Acre, tu chik’inil Brasil, yéetel xan jump’íit tu lak’inil, tu ka’anal u noj k'óomil Xingú, Mato Grosso.
Te’elo’ kaxta’ab yéetel u yáantajil oochelo’ob jch’a’ab ka’anal yéetel xan úuchik u páanal ba’ale’, u xiixel 81 u p’éel kaaj yanchaj te’elo’ ma’ yáax ojéelta’an tak walkila’. U ya’abil le lu’um bak’pachtike’ joomol ichil jump’éel tak óoxp’éel metro’ob. Geoglifo’obe’ ku p’isiko’ob ichil 11 yéetel 390 meetro’ob. Ichil tuláakal u kóochil le k’áax je’elo’ kaxta’ab u múulilo’ob lu’um yéetel bejo’ob. Le tu’ux jéets’ kaaje’ ma’ naats’ yanik ti’ u beel ja’i’, mantats’ ti’ múul yano’ob, tu’ux ku páajtal u yilko’ob k’áax tu’ux yano’ob.
Láayli’ te’e lu’umo’obe’ aj xak’al xooko’obe’ tu kaxtajo’ob k’at yéetel boox lu’um, le je’elo’ ku ye’esik xáanchaj táan u meyajta’al kool te’e lu’umilo’. Ya’ab ti’ le kaajo’obe’ hexagonal u chikpajalo’ob, le beetik aj xak’al xooko’obe’ ku ya’aliko’ob tukulta’ab tu beel ka’aj beeta’ab.
U kaajil Mt-07-Boa Vista, jach nojoche’, u kóochile’ ku p’isik 390 metros. Ichile’ yaan bulukp’éel u múulilo’ob lu’um bak’pachtik k’íiwik, ku tukulta’ale’ míin ku k’a’abéetkunsa’al ti’al kilich ba’alo’ob.
Ku ya’alale’, kuxtal te’e lu’umo’, ichil ba’ax ts’o’ok u xak’alta’ale’, nooychaj ichil u ja’abilo’ob 1250 yéetel 1500, jump’íit táanil ti’ u k’iinil úuchik u k’uchul sak wíiniko’ob. Aj xak’al xooko’obe’ ku tukultiko’obe’ tu jáalikil u noj k’óomil Amazonase’ kuxlaj máak kex ti’ 435 mil kilómetros cuadrados. Le je’elo’ ku ts’áak u na’ate’ yanchaj kex 500 mil yéetel jump’éel millón máako’ob ti’ mil yéetel mil 500 kaajo’ob.
