de

del

Ts'íib yéetel oochel: Marco Antonio León Diez
K'iintsil

Martes 20 ti' marzo, 2018

Yo’olal jump’éel múul meyaj ichil [i]La Jornada Maya[/i] yéetel Ediciones Selva Libre, lik’ul bejla’e’ yaan u káajal u ts’a’abal k’ajóoltbil sáansamal Tsolk’iin. Ba’ax u k’áat u ya’alej ojéelta’an tumen tu ja’abil 2004e’ j ts’a’ab k’ajóoltbil tumen Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala jump’éel chan áanalte’ ku k’aaba’tik: [i]Usemos Nuestro Calendario Maya[/i]. Tu paach ka’ap’éel ja’abo’ob, 2006, u nu’ukbesajil PNUD (Programa de las Naciones Unidas para el desarrollo de Guatemala) tu ts’áaj k’ajóoltbil u áanalte’il Raxalaj Mayab’ K’aslemalil.

Cosmovisión Maya Plenitud de la Vida, ts’íibta’an tumen María Faviana Cochoy Alva yéetel uláak’ aktúul máako’ob jach u yojelo’ob ba’al yo’olal maaya. Beyxan, aj its’at máak K’iche tu ts’áaj k’ajóoltbil u kúuchil Internet www.sabiduriamaya.org. Yo’olal le meyajo’ob beetabo’oba’ béeychaj u yojéelta’al ba’ax u k’áat u ya’al yéetel bix u meyaj Tsolk’iin. Tu ja’abil 2014 tin ts’áaj k’ajóoltbil jump’éel molts’íib tu k’aaba’taj [i]El calendario Maya…Según los Mayas[/i], yéetel u chíikulal Ediciones Selva Libre, ti’ u lu’umil Quintana Roo. Te’e áanalte’a’ jóok’sa’ab tuláakal ba’ax ku ya’alal ti’ le ts’íib k ts’áak k’ajóoltbil lik’ul bejla’e’.

Wooj ku chikpajal te’e boonilo’, u ti’al u k’iinil 8 Tz’ikin, ti’al u k’iinil bejla’e’ 20 ti’ marzo ti’ u ja’abil 2018. U k’aaba’ le k’iina’ ts’íibta’an ich maaya K’iche’; ich maaya t’aane’ ku ts’íibta’al Jméen, yaan jayp’éel ba’alo’ob jela’antak ti’ bix u ts’íibta’al ich maaya K’iche’ yéetel maaya t’aan, ku chíimpolta’al bix u no’ojanil u ts’íibta’alñ yéetel u k’aaba’ ich K’iche’ tumen le ken jop’ok u tso’olole’ mantats’ u ch’a’achita’al u ti’al le miatsila’, ba’ale’, mantats’ xan ku ye’esa’al bix u k’aaba’ xan ich maaya t’aan.

_______________________________________________________

Tzíkin leti’e’ ba’ax yaan chúumuk ti’ Yuum K’uj yéetel wíinik, chúumk ti’ ka’an yéetel lu’um, leti’e’ ba’ax e’esik kili’ich tuukul yéetel jets’eknakil ba’al; u túulischajalil wíinik. Leti’e’ u yóol tuukul, na’at yéetel yóok’ol kaab. Leti’e’ tsikbal yéetel leti’e’ múul kuxtal ku yantal ichil na’ Tz’akol, yuum B’itol, yéetel wíinik, ku chikpajalo’ob ti’ tuláakal ba’ax yaan yóok’ol kaab: iik’, múuyal, ke’el yéetel ooxol, muuk’ ts’a’aban tumen u Puksi’ik’al Ka’an ti’al u meyajto’on.

U k’aaba’ chíikulale’ ku síijil ti’ u t’aanilo’ob Tz’i, jala’achil, yéetel Q’ij, yuum k’iin, u jala’achil k’iin, u chíikulal yuum k’uj ti’ yóok’ol kaab.

Tzíkin u k’áat u ya’al ayik’alil, meyajil, u yantal nu’ukuloob, u ya’abtal jooch, u jóok’ol meyaj tu beel, u chikpajal its’at ti’ u súutukilo’ob kuxtal. Leti’e’ jáalk’abilo’, túuxtaj t’aan, kuuch, utsil bej yéetel taak’in.

Leti’e’ chíikulal beetik u biinsikubáaj máak tu beel, ku kaxtik ka kóolak uts ba’al, u muuk’e’ láak’inta’an tumen u tuukul yóok’ol kaab, ku péektsiltik idealismo yéetel u yúuchul meyaj tu yóok’olal kaaj. Muuk’ ku meyaj tu juunal, mantats’ u k’éexel yéetel jejeláas bixij, ku beetik u yantal intuición, tuukul yéetel ka yanak ubicuidad.

Ku náachtal tuukul ku yantal ti’ Tzíkin, ma’atech u bak’pachtik u xuul k’iin yéetel súutukil, u chíikulal jáalk’abil yéetel u kaaxanil kuxtal, u chíikulal yaabilaj. U muuk’e’ ku píitmáansik ba’ax yáax jets’a’an, ku ye’esik bix je’el u beeta’al tu táan je’el ba’axak ka úuchuk. Tzíkine’ u j kananil ch’íich’o’ob, i’ yéetel quetzal, leti’obe’ u jeelo’ob wey yóok’ol kaab, Maq’uq’ (quetzal), leti’e’ yáax ch’íich’ k’aaynaj ka’aj jóok’ k’iin yéetel yanchaj tuláakal ba’alche’ob, leti’ u j kanan ch’íich’il tuláakal maaya k’áaxo’ob. Tzíkine’ leti’ u túulis yéetel jeets’el paakatil i’, le ken xik’náalnajak ka’alikil táan u beetik u ajawil, wa le ken t’úuchuk tu noj tuunichil, tu’ux ku chiklbesik múul kuxtalil.

[b]U k’iinil Tzíkine’ no’oja’an tia’al… [/b]

Jump’éel noj k’iin ti’al u k’áata’al uts ba’alo’ob yéetel Xukulem chuwach ri qajaw. Leti’ u jach ma’alo’ob k’iinil ti’al k káatik u yutsil ba’ax yaan ichil to’on, ti’al k ya’abkúunsik intuición, paakay téetel u na’atal ba’ax k wayak’tik.

U k’iinil ti’al u kaxta’al u k’as utschajal je’el ba’axake’, ba’ale’ asab ma’alo’ob ti’al yaabilaj yéetel meyaj, ti’al u k’áat óolta’al tumen u nuup máak yéetel éetajilo’ob, ti’al u k’áata’al yéetel u níib óolta’al tuláakal ba’ax yaan, le ku yantal ti’ máak beyxan ti’ kaaj, no’ojan k’iin ti’al u síijil yaabilaj ichil ka’atúul máak.

U k’iinil ti’al k k’áatik ma’ u tsa’ayal to’on k’oja’anil yéetel ma’ u yúuchul to’on mixba’al k’aas, ti’al u k’áata’al ka kaláanta’ak meyaj, ti’al u náachkunsa’al ok’om óol, ti’al k p’atik k’uuxil yéetel u luk’sa’al jela’an tuukulo’ob.