Ts'íib yéetel oochel Ap
K'iintsil
Miércoles 7 ti' marzo, 2018
Islas Galápagos.
Leti’e’ k’an xok -beyxan kay- asab nojoch yaan k’áak’nab, kaja’an ichil u k’íinalil ja’ bak’pachtik yóok’ol kaab, ts’o’okole’ ku kaxtik u yo’och yéetel u nojoch chi’.
Ba’ale’, kex tumen beyka’aj u nojochile’, k’an xok masame’ mejentak u koj, óoli’ mix tu páajtal u k’a’abéetkunsik, ts’o’okole’ ma’ ts’íik ba’alche’i’, le beetik ya’abach máak ku páajtal u báab tu tséel. Juntúul ja’il ba’alche’ ma’ ya’ab ba’al ojéelta’an tu yóok’lali’.
Ikil u kaxanta’al u sáasilkunsa’al ba’al ma’ yáax ojéelta’ani’, junmúuch’ aj xak’al xooko’obe’ báabnajo’ob tu taamil k’áak’náab tak tu’ux yaan k’an xok masam, ichil u k’iinilo’ob verano yéetel otoño ti’ u ja’il islas Galápagos. Aj xak’al xooko’obe’ tu meyajto’ob jejeláas ba’alo’ob mix juntéen yáax beeta’ak tu’ux kaja’an le ba’alche’o’: tu ch’a’ajo’ob jump’íit u k’i’ik’elo’ob beyxan xaak’alnajo’ob yéetel u yáantajil ultrasonido, ka’alikil ba’alche’e’ táan u báab.
Le je’ela’ leti’e’ túumben ba’alo’ob ts’o’ok u yojéelta’al yo’olal:
Kex tumen u nojochil k’an xok masame’ óoli’ je’ex le uti’al masame’, la yáaxo’obo’ ku ja’atsalo’ob beey k’an xoke’. Suuka’ane’ u nojochil ku píitmáansik jump’éel autobús ka’at’o’ol u ka’analil: ichil 6 yéetel 16 metros, ts’o’okole’ u aalile’ ku máansik 20 tonelada. Ba’ale’, leti’o’obe’ ku máaytik u yo’ocho’ob le beetik chéen sajbe’entsil ti’al plancton, u je’ kay yéetel mejen kayo’ob.
Nukuch ba’alche’oba’ ma’ chich u máano’ob wa ku ke’etel yéetel u séebanil u péek k’an xok, ba’ale’ tak chéen yéetel u péeks u nejo’obe’ ku beetik u náachtal tu séebanil. U poolo’obe’ kóoch yéetel túuts’, ts’o’okole’ ch’ooj u wíinkilal yéetel yaan u mejen ch’aajil ku meyaj ti’ ti’al u satkubáaj ich u taamil ja’.
Xáanchaj ya’abach ja’abo’ob ku máan chukbilo’ob, le betik k’an xok masame’ juntúul ba’alche’ sajbe’entsil u ch’éejel.
75 ja’abo’ob pacahile’, u ya’abil le ba’alche’oba’ j chu’uko’ob tumen wíinik ti’al u tséentikubáaj, ts’o’okole’ táan u bin u yéemel u xookil le jaytúul p’áatalo’obo’, beey tu ya’alaj Simon Pierce, aj xak’al xook jo’olbesik u múuch’kabil Fundación de la Megafauna Marina.
Le kayo’oba’ asab uts tu yicho’ob k’íin ja’, mantats’ u yila’al u kaxtik u yo’ocho’ob ti’ jejeláas u k’áak’náabilo’ob yóok’ol kaab, aktáan Australia, Filipinas, México yéetel yaan xan tu jáail ja’il Qatar.
Ya’abach k’an xok masame’ -u ya’abil u xiibil táankelemo’obe’- ku much’kuba’ob te’e baanta’ilo’obo’ ti’al u tséentikuba’ob yéetel u je’ kay; ma’ ojéelta’an tu’ux ku téentikubáaj u nojochil x ch’uupilo’obi’.
Yo’olal u jach nojochil k’áak’náabe’ ku k’as talamtal u kaxta’al su’ulak ba’alche’ob je’el bix le je’elo’: Jacques Cousteau chéen ka’atúul tu yilaj ka’alikil máan ka’ap’éel década u beet xaak’al ich ja’.
Biólogo marino’obe’ ku ts’áako’ob u taak’il k’an xok masam ti’al u yila’al tu’ux ku máano’ob. Beyxan táan u kaxta’al u sáasilkunsa’al uláak’ ba’alo’ob yo’olal u kuxtal yéetel bix u yantal u mejenil. Chéen juntúul x yo’om k’an xook masam kaxta’ab aktáan ti’ u jáal ja’il Taiwán, 300 u p’éel embrión yaan tu jobnel, tuláakalo’obe’ ma’ jump’éelili’ bix ts’o’ok u nojochtalo’obi’.
K’áat chi’ unaj u sáasilkúunsa’alo’obe’ leti’ le je’elo’oba’: tu’ux ku nup’kuba’ob, tu’ux ku máano’ob chuuk yéetel tu’ux kaja’an u táankalemo’obi’, tu ya’alaj Jonathan Green, máax jo’olbesik Proyecto Tiburón Ballena de Galápagos.
Káaj u beeta’al jump’éel t’o’ol ts’íib tu’ux ku je’ets’el le jaytúul k’an xok masam yaan yóok’ol kaab ba’ale’ ku je’ets’el le ken k’ajóolta’ako’ob yo’olal bix yanik u ch’aajilo’ob, ma’ juntakáalili’.
Maanal ti’ 8 mil u túul k’an xok ts’o’ok u xo’okolo’ob tak walkila’. Aj xak’al xooko’obe’ chéen ku páajtal u xokiko’ob jayp’éel p’is k’iino’on tu ja’il Galápagos, ku yantal u k’a’abéetkunsiko’ob oochel ku ch’a’abal tumen aj xíimbal máako’ob ti’al u yojéetiko’ob ba’ax ku beeta’al tumen k’an xok masam.
U aj xak’al xookilo’ob Estados Unidos yéetel Japón ku meyajo’ob xan ti’al u jets’iko’ob u genomail k’an xok masam.
