Blanche Petrich
Oochel José Carlo González
K'iintsil
U Noj Kaajil México
Martes 13 ti' febrero, 2018
Kex tumen k’as yaan u muuk’ le t’aano’, ichilo’obe’ ku t’anikuba’ob beey [i]correteados[/i]. Leti’e’ periodista’ob áalkabansa’ano’ob tumen oksa’an saajkil ti’ob yo’olal kíimil, u sa’atbesa’alo’ob wa u loobilta’alo’ob tu kaajalo’ob. Jóok’sa’ano’ob, kaja’ano’ob ti’ jump’éel lu’um ma’ u k’ajóolo’obi’ ts’o’okole’ yaane’ ma’ jach ki’ u kuxtalo’obi’, tumen chéen u k’ubentmajuba’ob te’elo’, náach ti’ u láak’tsilo’ob yéetel ti’ u meyaj yano’ob. Óoli’ tuláakal ts’o’ok u p’atik u meyajo’ob, periodismo.
Yaan 16 u túul periodista’ob ti’ le noj lu’uma’ ts’o’ok u bo’oykinskuba’ob tu yáam Mecanismo de Protección para Personas Defensoras de Derechos Humanos y Periodistas, máaxo’ob jóok’sa’an tu kaajalo’ob; maanal 10 u túulalo’obe’ ti’ yaano’ob tu Noj Kaajil México, ba’ale’, Jan-Albert Hootsen, máax jo’olbesik Comité para la Protección de Periodistas (CPJ yo’olal bix u k’aaba’ ich inglés) ku ya’alik u xookil máaxo’ob ts’o’ok u yúuchul ti’ob le je’elo’ unaj asab nojoch ti’ le ku ya’alalo’, tumen yaan uláak’ periodista’ob jok’a’ano’ob ba’ale’ ma’atáan u ya’aliko’ob ti’ u mola’ayilo’ob jala’ach yéetel mina’an kananil u ti’alo’ob.
Kúuchil yéetel Comisión Ejecutiva de Atención a Víctimas (CEAV) jujuntúulil u bin u ts’aatáantik periodistaob, ku ts’a’abal u yo’ocho’ob (3 mil pesos ti’ vales ichil jump’éel p’is k’iinil ti’al u maniko’ob janabe’enba’alo’ob) beyxan ku ts’a’abal ti’al tu’ux u kajtalo’ob, ts’o’okole’ ku ts’a’abal ti’ob wa bajux ti’al u kis buuts’ilo’ob. Yaan xan wa jaytúulo’obe’ ku ts’a’bal uláak’ ba’al ti’al u kaláantalo’ob (máak kaláantiko’ob, cámaraob, yéetel botón ti’al u yáantalo’ob). Máaxo’ob ku yantal u péek yéetel u láak’o’obe’, u yatan yéetel u paalalo’obe’ ma’ tu ts’a’abal ti’ob taak’in ti’al u najilo’ob xook mix ti’al u nu’ukulo’ob. Mina’an taak’in ti’al ts’ak yajo’ob wa ts’aako’ob. Ts’o’okole’ le je’elo’ ku beetik u yantal xan uláak’ sajbe’entsil ti’al máaxo’ob ku yantal u jóok’ol tu kaajalo’ob.
[b]Sajbe’entsil yaniko’ob kex tumen yaan u kúuchil kananil [/b]
Reportero bajacalifornianoil Julio Omar Gómez Sánchez, máax ku meyaj tu kweentail, Noticias 911, kuxlaj kex tumen óoxtéen loobilta’ab ichil kamp’éel winalo’ob. Óoxtéen óota’ab u tóoka’al u yotoch yaan San José del Cabo, Baja California Sur.
Jach tu yóoxtéen ka’aj beeta’abe’ yanchaj tak j ts’oon máako’ob táankab. Tu k’iinil 29 ti’ marzoe’ kíinsa’ab Alfredo Valle, juntúul máax ts’a’aban u kaláantej, chéen jayp’éel k’iino’ob uchik u kíinsa’al Miroslava Breach, u corresponsalil La Jornada tu lu’umil Chihuahua. Tu k’iinil 14 ti’ abrile’ kíinsa’ab La Paz uláak’ juntúul periodista ti’ le peteno’, Maximino Rodríguez, ti’ u kúuchil Colectivo Pericú, máax yaabilta’an yéetel chíimpolta’an tumen Julio.
Ma’ jela’an wa walkila’ Julio Omar táan u naak’ ti’ estrés postraumático yéetel táan u yáanta’al yéetel tratamiento siquiátrico. X ma’ bo’olil u ts’a’abal terapia ti’, ba’ale’ ts’aako’obe’ jach ko’ojtak. Mina’an áantaj u ti’al le je’elo’. Sajak p’áatal x ma’ ts’aakil tumen leti’ ch’éensik chi’ichnakil, saajkil, x p’il ichil yéetel lub óol.
Ti’al u yáantaj nu’ukbesaje’ k’uba’an 16 millonesil pesos ichil jump’éel winal ts’o’okole’ ku k’a’abéetkunsik 37 u túul aj meyajil máako’ob ti’ le mola’ayo’.
Patricia Mayorga, u corresponsalil Proceso tu lu’umil Chihuahua, u x éetail Miroslava Breach, yanchaj xan u jóok’ol tu kaajal tumen ma’ patal beeta’abik xaak’alilo’ob yo’olal u x periodistail La Jornada.
Mayorga ku tsolik le ken yanchajak u jóok’ol máake’ ku yúuchul jejeláas ba’alo’ob: ku p’áatal x ma’ taak’inil máak tumen ku ch’éenel u náajal máak; láak’tsilo’obe’ ku loobilta’alo’ob xan tu yo’olal. K’a’anan u na’atik teech le ku loobilta’alo’, tumen beey u yúuchulo’. Kéen kojoch máak tu’ux ku bine’ óoli’ mixmáak u k’ajóol, jach luba’an a wóol tumen je’el bix ti’ chan kaaj a taale’ ma’ jach chíimpolta’anechi’. Ts’o’okole’ CEAV ku chikbesik máak je’el bix u beetik u nu’ukbesajil Sedesol. Ma’alo’ob ka u ts’áa’ob tu’ux u kajtal máak yéetel u yo’och, ba’ale’, kux túun u noj ba’alil to’ob beey wíiniko’on, beey periodistaon.
Gildo Garza, u periodistail Ciudad Victoria, Tamaulipas, ku na’atik u yantal u jóok’ol tu kaajalo’ob ti’al ma’ u kíinsa’alo’obe’ beey jump’éel ba’al jujump’íitil u bin u tu’upul. Jump’éel k’iine’ ku sáastal tech ti’ jump’éel hotel náach p’aatal ti’ a kaajal, a paalale’ jak’a’an u yóolo’ob, ts’o’okole’ jach ka páa’tik áantaj ku ts’a’abal tech ti’al u béeytal a janal, yéetel beey julbil beeta’an máake’, tumen a wojel mix jump’éel kúuchil k’a’aytajil péektsil yaan u ts’áaktech meyaj.
Gildoe’ u yuumil jump’éel pik’il ju’unil yaan Tamaulipas, jump’éel ti’ le jach p’íit ts’áako’ob k’ajóoltbil ka’ach ba’alo’ob yo’olal loobilaj ku beeta’al te’e lu’umo’. Ka’atéen, tu ja’abil 2012 yéetel 2013, secuestrarta’ab ti’al u sajakkúunsa’al. U ka’atéenil ka’aj beeta’abe’ loobilta’ab yéetel ma’ cha’ab u jóok’ol jo’op’éel k’iino’ob. Tu ja’abil 2014e’ kíinsa’ab Mario Ricardo Chávez, máax yéetel ku múul meyaj ka’ach tu pik’il ju’unil Ciudadano. U xéex’etal k’u’ub to’on. Ts’o’okole’ ya’ab k’as tsikbal jóok’sa’ab tin wo’olal, ts’a’ab in kuuch beey teen máax kíins in wéet meyaj.
Kex beyo’ ma’ tu p’ataj u meyaji’. Tu jel tukultaj u digital pik’il ju’unil yéetel tu jeel k’aaba’taj beey Cambio. Tu winalil julio ti’ u ja’abil 2017 ka’a káaj u beeta’al k’aas ti’ redes sociales yéetel u yoksa’al sajkil ti’. Le beetik táakbesa’ab u k’aaba’ ichil aj k’a’aytajil péektsilo’ob áalkabaansa’ano’ob tu lu’umil México; waktúul Tamaulipas ka’alikil táan u beetik u jala’achil Francisco García Cabeza de Vaca.
[b]Ma’ chuka’an bix jets’a’an u kaláantalo’obi’ [/b]
Yo’olal bix u kaláanta’alo’ob te’e mola’ayilo’ yéetel ti’ CEAV, Garza ku ya’alik ba’ax ma’ tu k’a’am a’alal tumen u yéet meyajo’ob. Jach kisin k to’otopa’al. Beey uchik u yu’ubiko’ob ka’aj k’ucho’ob tu Noj Kaajil México ti’al u k’ubentikuba’ob, kaja’an ti’ jump’éel hotel, ba’ale’ yanchaj u jóok’sa’al leti’ yéetel u paalal timen CEAV ma’ tu bo’otaj u p’áatalo’ob te’elo’. Beyxan uláak’ juntéenake’ máan óoxp’éel k’iino’ob ma’ ts’a’ab ti’ob u taak’inil ti’al u yo’ocho’ob.
Uchik u beeta’al t’aano’ob yéetel k’áatanilo’ob, jel kaxta’ab tu’ux u yantal u baatsil Garza, ti’ jump’éel departamento p’aatal tu ukp’éel t’o’olil. Te’elo’ tu yilaj láayli’ ma’ chuka’an áantaji’ tumen ma’ tu beel u kaláanta’ali’. K’iin uchik u tíita’al lu’ume’, 19 ti’ septiembre, jak’a’an k óol uchik k éemel. Te’elo’, táankabe’, ichil máaxo’ob naats’ kaja’anon, kex yaan jaytúul ma’ in k’ajóolo’obi’, tin wilaj kex lajunp’éel baatsilo’ob áalkabaansa’ano’ob yéetel kaláanta’ano’ob tumen mola’ay, ichil periodistas yéetel defensores. U laj much’majo’on, tumen wa yaan máax u k’áat u kaxto’one’, ma’ tu bin ka’anal.
[b]Ku ya’abta’al u yoksa’al saajkil: ku ka’ap’éelchajal [/b]
Chéen ti’ u ja’abil 2017, ichil ba’ax ts’a’ab k’ajóoltbil ti’ péektsilo’obe’, j k’a’am 92 u p’éel k’áatanilo’ob unaj u séeb beeta’al ti’al u kakláanta’al aj ts’íib péektsilo’ob tu noj lu’umil México, ku ka’atéenchajal le jayp’éel k’a’am le ja’ab máaniko’ (46). Ti’ le je’elo’obo’, u ya’abil loobilaj ku beeta’ale’ ti’ servidores públicos ku jóok’ol, 31 ti’ uláak’ máako’ob yéetel 29 ti’ máaxo’ob ma’ k’ajóolta’ano’obi’. Ichil 81 u p’éel loobilaj úuche’, ch’a’ab 64 tumen mola’ayil, ku meyaj yéetel u yáantajil Secretaría de Gobernación, beey jaajtako’ob.
Junmúuch’ relatores jach kaambanaja’ano’ob ti’al ka yanak libertad de expresión tu kúuchil Organización de Naciones Unidas yéetel Comisión Interamericana de Derechos Humanos tu ts’íibtaj ba’ax ma’ patal jóok’ik yéetel ba’ax ma’ nu’uk yanik yéetel mola’ayo’ob beeta’an ti’al u kaláanta’al periodistas sajbe’entsil yanik u kuxtalo’ob. “Periodistaob áalkabansano’obe’ mantats’ ma’ tu kaxtikuba’ob -ku ya’alik jump’éel xaak’al beeta’ab uchik u xíimbalta’al México ichil 27 ti’ noviembre tak 4 ti’ diciembre ti’ le ja’ab máaniko’- tumen beey ma’ tu múul meyajo’ob ichil mola’ayo’ob beeta’an ti’al u kaláanta’al yéetel u yáanta’al máax ku yoksa’al saajkil ti’ob”.
