Ap yéetel Afp
Oochel Ap
K'iintsil
Viernes 9 ti' febrero, 2018
Yáax wíinik británico k’ajóolta’abe’, kuxlaj 10 mil ja’abo’ob paachil, boox u yoot’el yéetel ch’oj u yich, uchak u jel beeta’al u táan u yiche’ tumen junmúuch’ aj xak’al xooko’ob.
Pa’at u k’aaba’ beey u máakil Cheddar, uchik u kaxta’al u baakel tu nojol lak’inil Inglaterra, u táan u yich le máaka’ angulado yanik, boox u mulix pool, ch’ooj u yicho’ob yéetel u yoot’ele’ boox xan.
“Ku ja’ak’al u yóol máak le ken tukulta’ak juntúul britanico te’e k’iinako’obe’ boox u yoot’el yéetel ch’ooj u yicho’ob, tu tsolaj Chris Stringer, máax jo’olbesik xaak’al ku beeta’al tumen Museo de Historia Natural tu lu’umil Londres yéetel Colegio Universitario láayli’ te’e kaajo’, tu’ux xak’alta’ab u genomail u máakil Cheddar, kaxta’ab tu ja’abil 1903. Leti’e’ chuka’an baakel asab úuchben kaxta’ak ti’ británico petenil.
Múuch’meyaj jo’olbesa’an tumen Ian Barnes, máax jach kaambanaja’an yo’olal ADN tu jolaj u tseek’il ti’al u jóok’sik genético chíikulal ti’ u lu’umil baakel.
U jel beeta’ale’ béeychaj yo’olal ka’ap’éel ba’al: u ma’alo’obil ADN jóok’sa’ab, tumen jach ma’alo’ob ts’aka’an kex beyka’aj úuchbenile’, yéetel tumen túumben bix meyajta’abik ti’al u ch’a’abal genoma -tumen beyo’ ku páajtal u jóok’sa’al chuka’an genética.
Ma’alo’ob yanik ADN tumen chuka’an baakele’ kaxta’ab ichil jump’éel áaktúun. Suuka’anile’ síis óol yéetel tikin yanik ba’al ichil, le beetik ma’ k’aschaji’i, beey tu ya’alaj x xak’al xook Selina Brace.
U máakil Cheddar kajlaj ichil jts’oon máako’ob yanchaj u bino’ob Medio Oriente, tu xamanil Europa ti’al u ts’o’okbal u ts’ookol glacial ja’abilo’ob. Walkila’, kex u 10 por cientoil británico kaajile’ sak wíiniko’obe’ síijo’ob ti’ le úuchben ch’i’ibalo’.
U bin u k’éexel u boonil tak sak oot’el suuk u yila’al ichil británico máako’obe’ yanchaj uchik u káajsa’al u pa’ak’al janabe’enba’alo’ob yéetel tumen yanchaj u k’exik ba’axo’ob ku seen jaanta’al te’e k’iino’obe’, ma’ ya’ab vitamina D yani’i, beey tu tsolaj Stringer.
Ma’ táan k a’alik wa u máakil Cheddar k’éex tak ka’aj p’áat sat u yoot’el, to’one’ k a’alike’ yanchaj jaytúul kajnáalo’ob máaxo’ob meyajtik kool yéetel tu chukbesajo’ob u genil ti’al ka’aj úuchuk, tu ya’alaj.
U máakil Cheddar ku k’exik ba’ax tukulta’an yo’olal genético chíikulal ku múul yantalo’ob, beey tu ya’alaj j xak’al xook Tom Booth, máax meyajnaj xan te’e xaak’alo’.
Ku tukulta’ale’ sáasil icho’obe’ yáax k’ucho’ob Europa táanil ti’ sak oot’el wa ch’eel tso’otsel pool, tumen le je’elo’obo’ yanchaj ka’aj kaaj u beeta’al kool.
Ku tukulta’ale’ wíinik asab úuchbentako’ob ti’ u xamanil le lu’umo’ yanchaj u sat oot’elo’ob tumen asab ya’ab u ju’ululo’ob tumen k’iin, leti’e’ ku k’a’abéetchajal ti’al u yantal vitamina D.
U máakil Cheddar ku náats’al ti’ u genéticail uláak’ u máakilo’ob Mesolítico kaxta’ab España, Hungría yéetel Luxemburgo tumen u ADNe’ ts’o’ok u xak’alta’al. Múuch’il máako’ob k’ajóolta’ab beey u chik’inil j ts’oono’ob-moljanalo’obe’ yanchaj u bino’ob Europa kex 12 mil ja’abo’ob paachil.
