Mónica Mateos-Vega
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
U noj lu'umil México
Martes 6 ti' enero, 2018
U lu’umil México, je’el bix noj lu’um yaniko’, ku péech’ óolal, ts’o’okole’ je’el bix u jets’ik máax mestizoe’, ku sutik jach mixba’ali’, tumen máasewalo’obe’ yaan u yóolo’ob, le uláak’o’obo’ mina’an. Estadoe’ ku luk’sik ti’ob, ku ta’akik, tumen je’el bix mina’an mix jump’éel a’almaj t’aan jets’ik ka jóok’sa’ak táanil máasewal t’aano’obe’, tumen u k’a’ananile’ ma’ leti’ ka jel kuxkinsa’ak, najmal u k’a’abéetkunsa’alo’ob, ma’ chéen ka líik’sa’ak tumen táan u yila’al tu bin u ch’éejel.
Leti’e’ tsikbalil ku jóok’sa’al tumen etnólogo José del Val, máax jo’olbesik Programa Universitario de Estudios de la Diversidad Cultural y la Interculturalidad (PUIC) ti’ u noj najil xook Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM), ikil táan u náats’al 21 ti’ febrero, u Máank’inal Máasewal T’aano’ob.
Ts’o’ok u máan kamp’éel ja’abo’ob uchik u beeta’al PUIC-UNAM ti’al u meyajta’al, u péektsilta’al yéetel y múul beeta’al xaak’alilo’ob yo’olal talamilo’ob táan u yantal México yéetel uláak’ lu’umo’ob, yo’olal u jejeláas miatsilo’ob yéetel bix u múul yantalo’ob ti’ jump’éel lu’umil, beyxan ti’al u ts’a’abal k’ajóoltbil túumben k’ajóolalo’ob.
Ichil uláak’ meyajo’obe’, ku kaxta’al u táakmuk’ta’al u cha’anilo’ob Poesía las Lenguas de América Carlos Montemayor yéetel Oaxaca Negra, le u ts’ooka’ ku beeta’al ti’al u ye’esa’al bix u jejeláasil u lu’umil Costa Chica, yo’olal ba’ax much’ik: u kaajil boox oot’el.
Yo’olal káan iik’ ti’ilile’, etnólogo Del Val ku tsolik ti’ k’áat chi’ tsikbal tu beetaj yéetel La Jornada, ts’o’ok u xu’ulsa’al u yúuchul t’aan yo’olal máasewal k’aay tuukul, najmal u k’aaba’inta’al chéen k’aay tuukul, ma’ tsaj u ts’a’abal uláak’ u k’aabai’, “tumen jach ma’alo’ob ts’o’ok u líik’il; ba’ale’, kaambal wey noj lu’ume’ ma’atech u táakbesik máasewal t’aano’ob, ma’ táan u tukulta’al u líik’sa’al u lu’umil México tu’ux ka múul yanak u jejeláasil t’aano’ob yéetel miatsilo’ob, je’el bix u ya’alik U almejen noj a’almajt’aanil u múuch’ péetlu’umilo’ob México.
“Ti’ mix jump’éel u péetlu’umil Méxicoe’ ku k’a’abéetkunsa’al máasewal t’aano’ob je’el bix k’a’anane’. Bix yanik tu péetlu’umil Yucatáne’ maanal ti’ u 50 por ciento ti’ u kajnáalo’boe’ ku t’aaniko’ob maaya ba’ale’ mina’an mix jump’éel primaria, secundaria, preparatoria wa universidad ich maayai’.
“U tuukulil u yantal Noj Lu’um laj much’ik ba’al, wa u yantal ba’ax kin k’aaba’tik ‘aztequismo priísta’, ku kaxtik u beetik jump’éel kaaj tu’ux ma’atáan u k’ajóolta’al jela’an ba’al, ba’ale’ le je’elo’ ma’ tu cha’ik u k’i’itpajal mix u jóok’ol táanil t’aano’ob ti’al u k’aabéetkunsa’alo’ob ichil sáansamalil kuxtal.
Péech’óolal wa discriminación racistae’ ku jets’ik bix kéen yanak miatsil tu lu’umil México, ma’ k’a’abéet u náachtal máak ti’al u yila’ali’, tumen ti’al kaambal ku yantal noj lu’ume’, táanilkunsa’ab u ka’ansa’al inglés, ti’al ka laj súutko’on gringos. Jump’éel estadunidense nu’ukbesaj: ku biinsa’al táankelem mexika’abo’ob, ku yoksa’al neoliberal xoknáalo’ob tu najilo’ob xook, yéetel u nu’ukbesaj ti’ bix unaj kaaj. Ts’o’okole’, le ken suunako’ob yéetel ka’anchajako’obe’, ku ts’áakuba’ob u beeto’ob gringo nu’ukbesaj kex mix ba’al u yojelo’obi’”.
Máax ti’al k’ext’aan ku beeta’al
Je’el bix le kéen k’axt’anta’ak k’aay tuukulo’ob yéetel áanalte’ob kex tumen máako’obe’ ma’ táan u t’aniko’ob mix u ts’íibtik u t’aanilo’obi’. Ba’axten ku k’ext’anta’al noj molts’íibo’ob ich máasewal t’aano’ob wa máaxo’ob beetike’ ma’ u yojel ba’axten ku beetiko’obi’, ts’o’okole’ ti’ máaxo’ob ku k’u’ubule’ ma’atech u na’atiko’ob ba’axten ku beeta’al. Yaan u jejeláasil tuukulo’ob yo’olal koonol yéetel folclor, ba’ale’ ma’ sáasil yanik bix je’el u beeta’al jump’éel lu’um tu’ux ka múul yanak t’aano’ob. K’a’abéet noj meyaj.
Beey túuno’ uláak’ jump’éel noj meyaj ku táakmuk’ta’al tumen noj najil xooke’, ku ya’alik, leti’e’ Festival de Poesía las Lenguas de América, yéetel u beeta’al jayp’éel chimpolalo’ob ichil uláak’ ba’alo’ob.
Etnólogoe’ tu k’a’ajsaj j ts’íib Carlos Montemayor juntúul láak’inaj ti’ le bejo’ jach k’a’anan ti’al u jóok’sa’al táanil máasewal t’aano’ob. “Leti’e’ káaj u much’ik aj ts’íibo’ob, máaxo’ob beetik k’aay tuukul, ti’al u beeta’al kóom kaambalo’ob ichil ka’ap’éel wa óoxp’éel ja’abo’ob ti’ tuláakal u Noj Lu’umil México. Béeychaj u beetik tumen juntúul máak jach ma’alo’ob uchik u kanik t’aano’ob.
