Fernando de Ita
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
Jo', Yucatán
Lunes 5 ti' febrero, 2018
Kex tumen síij tu Nok Kaajil México tu jaa’bil 1937, María Alicia Martínez Medrano tu p’ataj u yóol ti’ balts’am ku beeta’al te’e péetlu’uma’, je’el bix xan tu kaajil Uaymitún yéetel Jo’, tu’ux tu patjo’oltaj jejeláas kaambal balts’am xookil. Walkil ts’o’ok u kíimila’ k’a’anan k k’a’ajsik kaambanaj yéetel Virgilio Mariel, uláak’ juntúul chilango kuxlaj Yucatán, tu’ux tu káajsaj Grupo Teatral La Casona, múuch’il tu jach péektsiltaj balts’am ku beeta’al Mayab te’e k’iino’oba’. Beyxan leti’e’ yáax ko’olel jo’olbes u beeta’al balts’am ich máasewal t’aan ti’ kúuchilo’ob yaan ich k’áax yéetel tu’ux ku táakpajal jejeláas máak (ichil 100 yéetel 500 u túul máak), tu ch’a’aj u yóol ti’ balts’am ku beeta’al Alemania tu ja’abilo’ob 20 uchik u k’ajóoltik yo’olal u j ka’ansaj Seki Sano.
Martínez Medrano x ba’atel ko’olel tu kaxtaj ti’ balts’am bix je’el u páajtal u k’exik u tuukul kaaj k’iin je’el ba’axak jela’an ka tukulta’ake’ ku na’ata’al beey jump’éel comunista ba’al. Kex tumen tu jala’achil Lázaro Cárdenas k’as tíip’ tu noj lu’umil México máasewal kaajo’obe’, tu k’iinilo’ob Díaz Ordaz p’áato’ob yáanal tuka’atéen, kex tumen tu táan u yiche’ ku chikpajal u máasewal ch’i’ibal. Tu ja’abil 68, María Alicia múul ba’atenaj tu bejilo’ob U Noj Kaajil México yéetel happenings, yaan máax a’alike’ tu ch’a’ajo’ob u yóol ti’ Jodorowsky, kex tumen teene’ kin wilik yaan ba’al u yil Living Theater tumen te’e k’iinako’obe’ leti’ob ts’áak u muuk’ u bejilo’ob Nueva York yo’olal ba’ax ku beetiko’ob.
Ba’ale’, u meyajil Laboratorio de Teatro Campesino tu patjo’oltaj Tabasco beet u jach chikpajal tu noj lu’umil México yéetel beey uchik u yila’al tumen aj its’ato’ob ti’ u ja’abilo’ob 80, ka’alikil táan u beetik u jala’achil Enrique González Pedrero, yéetel u yatan, x ts’íib Julieta Campos, u máadrinail miatsil. Beey túuno’, u kaláanta’al tumen mola’ayo’obe’ tu ts’áaj u páajtalil ti’ María Alicia ti’al u ts’o’oksik u x mukul meyajil. x mukul meyaj tumen mina’an áantaj, mina’an kúuchilo’ob, ma’atáan u k’a’ayta’al, ku ch’a’apachta’al máak yéetel kaaje’ ma’atech u beetik u kuentail.
Ku jach ki’imaktal u yóol u k’uchil máak Villahermosa ti’ péepen k’áak’ ti’al u xíimbalta’al Usumacinta ka’alikil u jaanta’al acamayas jóok’sa’an ich ja’, ts’o’okole’ ku ja’ak’al tak u yóol máak le ken yanak tak u na’akal helicóptero ti’al ka béeyak u cha’anta’al, tu ts’u’ áak’ab, jump’éel balts’am beeta’an tumen máasewalo’ob Chontalpa táan u kaambalo’ob ti’ María Alicia ¡yéetel u nu’ukbesaj Stanislavski! Beyo’, te’e k’áaxo’ yaan jump’éel áaltar ti’al u yuumtsilo’ob Medrano. Ts’o’ok in ch’a’achi’tik u Yuumtsil; u Paalile’ Seki yéetel Espíritu Santo, Mariel. Ichil querubino’obe’ ti’ yaan Claudio Obregón yéetel Beatriz Sheridan, ts’o’okole’ jach ya’abo’ob le beetik ma’ xan k’aja’anten u k’aaba’obi’.
Jaaj yanchaj junmúuch’ chontal táankelem paalal ku janalo’ob yéetel ku búukintik u yutsil nook’o’ob kex tumen ich óotsilil kaja’ano’ob. Jaaj u kuxtal junmúuch’ máako’obe’ k’éexij tumen ku xokiko’bo u k’aay tuukulil García Lorca yéetel ku t’aano’ob je’el bix u máakilo’ob ku ts’íibta’al tumen Elena Garro. Ba’ale’ tin tuukule’ ti’ yaan u ka’ambesajil j ka’ansaj Rodolfo Valencia, balts’am ku beetike’ ku k’áatik ka chíimpolta’ak, yo’olal ba’ax ku ts’áak tukultbil yéetel ba’ax suuk u beeta’al kex tumen láayli’ jach chika’an u je’ets’el u muuk’ xiib tu yóok’ol ko’olel. Ba’ale’ leti’ yéetel Soledad Ruíz ku beetiko’ob balts’am uti’al u na’atiko’ob bix u pe’ech’elo’ob, bix yanik kala’anil, yéetel bix yanik ba’atel beetik u jatsikuba’ob. Je’el bixake’, je’el bix juntúul reporteroen yéetel j ts’íibene’, yanchaj xan u chan keetil yéetel Maria Alicia tumen kex tumen jaaj u biinsik máak cha’an tu ts’u’ k’áax le je’elo’ tu beetaj u je’ets’el u ts’a’abal áantaj estatal yéetel federal, ts’o’okole’ chíimpolta’ab je’el bix unaje’, tumen yanchaj ayik’al máako’ob tu cha’anto’ob bix uchik u cha’ak’atkubáaj máak yéetel u yáantajil its’at.
Ba’ale’ beey kíimile’ ku xu’ulsik ki’ óolal yéetel p’eekile’, kin p’áatal yéetel u k’a’ajesajil uchik u beetik u balts’amil Bodas de Sangre, beeta’an tumen granadinoil j k’aay tuukul. Tu ts’u’ k’áaxe’ ku jóok’ol u jejeláasil chontales yéetel u máasewal nook’o’ob ka’alikil u noj máakilo’obe’ ku yéemel tu tsíimino’ob ti’al u yee’siko’ob yaabilaj ku yantal ichil xiib yéetel ko’olel. Ka’alikil tu jach ka’analile’ ti’ yaan María Alicia, máax péeksik sáasil, paax yéetel ku yilik bix u péek u máakilo’ob balts’am. Leti’e’ ko’olel tu yawataj u k’aaba’ yaabilaj ma’ cha’anban je’el tu’uxake’.
[b][email protected][/b]
