Felipe Escalante y Katia Rejón
Oochel Sin título, FPG, Col. FPG-UADY, ca. 1930 (2A04390)
K'iintsil
Jo', Yucatán
2 ti' febrero, 2018
K’iintsilo’ob walkila’ beey táan u ye’esiko’ob jach luba’an democracia, ma’ tsaj wa leti’e’ ku yantal ichil wa ba’ax político, le je’ela’ leti’e’ ku yantal le kéen óotak u beeta’al wa u ts’a’abal k’ajóoltbil ba’alo’ob yéetel u yáantajil tecnología.
Tak noviembre ti’ le ja’ab máaniko’, u editorialil New York Times tu ya’alaj “ts’o’ok yaabilaj yanchaj ichilo’on yéetel ba’al digital”, ts’o’okole’ u yuumile’, David Sax, ku yáalal xan ichil tsikbal ku páajtal u yantal ichil jump’éel áanalte’ yéetel u yu’uba’al jejeláas ba’alo’ob yéetel u yáantajil analógico nu’ukulo’ob, t’aane’ ma’ yo’olal máakalmáak tecnología ku k’a’abéetkunsa’ali’. Ku páajtal in wa’alike’ lalaj máak yaan u páajtalil u kanik ba’alo’ob, je’el bix paakat wa k’áat chi’.
Ba’ax ts’o’ok u chikpajal te’e k’iino’oba’, ku ye’esik ma’ tumen wa yaan jump’éel celular wa computadora yéetel wa ku ts’íibta’al wa ba’ax ti’ Facebooke’, u k’áat u ya’al wa ts’o’ok súutul aj ts’íibo’on; mix xan jump’éel cámara ti’al táabsa’aj ku sutiko’on documentalistaon, ts’o’okole’, ma’ tumen wa yaan xan jump’éel app ti’al u táabsa’al t’aane’ ma’atech u sutiko’ob aj k’áat chi’on wa periodistaon.
Bejla’e’ ku ts’a’abal k’ajóoltbil, tu kúuchil e’esajil Teatro Peón Contreras, [i]Fotografía Artística Guerra. Yucatán, México, j[/i]ump’éel áanalte’ ku píitmáansik je’el máakalmáak tuukul yo’olal u mu’uch’ul oochelo’ob. Ch’a’aban Fototeca Guerra, líik’saj kúuchil maanal ti’ 40 ja’abo’ob kaláanta’an tumen Universidad Autónoma de Yucatán, ts’o’okole’ u ya’alal jach kaláanta’al líik’saj kúuchile’ je’el u xo’tik tuukul yo’olal beyka’aj u k’a’ananil, tumen u chokolil wa u síisil peten jach ma’ tu yáantik máako’ob ku taaktal u líik’sik áanalte’ob, pik’il ju’uno’ob wa je’el ba’axak ju’unil, ts’o’okole’ oochelo’ob yéetel negativose’ ma’ tu p’áatalo’ob paachil.
Le áanalte’a’ ku ka’ansik to’on lalaj oochelo’obe’ ku ts’áak ba’ax k tukultej. Beey, k k’áatchi’itik wa k séebkunsik ba’al ma’alo’ob k tia’al tumen, ku páajtal wáaj u ch’a’abal oochelo’ob tajan ma’alo’ob yéetel túumben nu’ukulo’ob yaan waalkila’, wa beyka’aj t’aak’in unaj u yantal ti’ jump’éel estudio tu’ux ku ch’a’abal oochelo’ob tia’al ka a’alak ma’alo’ob. Ko’one’ex tukultik u tojol nu’ukulo’ob je’el bix cortinas, dioramas, tikin ba’alche’ob, tuláakal yéetel u jejeláasil ba’ax k’a’abéet ti’al u ch’a’abal jump’éel oochel.
Ba’ale’ ko’one’ex xak’altik xan bin u beeta’al meyaj: k’a’anan u beeta’al emulsiones, u placasil vidrio, ts’o’okole’ ka’aj k’uch cha’anil rolloe’, ka’a’anan u revelarta’al ti’ jump’éel éek’jolch’e’en kúuchil. Juntúul j ch’a’a oochel u kanmaj k’eexilo’ob ichil analógico yéetel digitale’ ts’o’ok u yantal u kuuch: ichil u kaambalo’obe’ tu kanaj le ken u ts’áank’a’abt u chan nu’ukulile’ ku xu’upul wa ba’ax, le beetik ku ts’áak u yóol ti’al ka jóok’ok tu beel. Bejla’e’, k’a’ajesajilo’obe’ ku ts’áakto’on u páajtalil k ch’a’ak je’el beyka’aj ku béeytale’, ts’o’okole’ ku páajtal tak k tupik le ma’ uts t ichi’i; ma’atech k chi’ichnaktal wa leti’ u jach ma’alo’obilo’.
Ku páajtal k ilik u ki’ichkelemil u yoochel úuchben kaajo’ob je’el bix Chichén Itzá, ba’ale’ ma’atech k tukultik bix u chi’ichnaktal Pedro Guerra Aguilar le kéen jo’op’ok u tukultik ka’ach jayp’éel placas k’a’anan u biinsik, ka’alikil u payalchi’itik 15 miesterios ti’ jump’éel rosario ti’al ma’ u k’astal mix jump’éel le kéen jo’op’ok u péek chimes k’áak’.
K’a’anan k ilik, k je’elel ti’al ka chan k’expajak ba’ax k tukultik le kéen k ilej. Chéen beey ken béeyak k nup’ik úuchben k’iino’ob yéetel k’iinil k kuxtatik walkila’; beyo’ yaan k ka’aj yaabiltik k’ajla’ayil tuka’atéen.
Tu k’ajla’ayil Yucatáne’ líik’sa’an 500 mil negativos ti’ u kúuchil Fototeca Pedro Guerra, tu áanalte’il [i]Fotografía Artística Guerra,[/i] meyajta’an tumen José Antonio Rodríguez yéetel Alberto Tovalín Ahumada ichil u k’iimbesa’al 40 ja’abo’ob ti’ u asab k’a’ananil fototeca yaan tu nojol lak’inil le noj lu’uma’, tu’ux ku chikbesa’al yukateko’ob yanchaj tu ts’o’okbal siglo XIX tak tu ja’abilo’ob cuarenta ti’ u sigloil XX.
Tu paach le oochelo’oba’ ti’ yaan u yóol Guerra Jordán yéetel Pedro Guerra Aguilar, yuum yéetel u yaal; ba’ale’ ti’ tuláakalo’obe’ jets’a’an u k’aaba’il le kúuchil oochelo’. “Jun jaats ti’ u káajbal siglo XXe’ ka’s talam u yojéelta’al máax jóok’ le oochelo’obo’. Múul meyaj ku beetiko’ob ka’achi, ba’ale’, u k’a’ananile’ ti’ yaan tumen tu ka’atúulalo’obe’ meyajnajo’ob maanal ti’ 50 ja’abo’ob. U ye’esajil k’ajla’ayil Yuactán mina’an bejla’e’”, ku ya’alik Alberto Tovalín ti’ jump’éel k’áat chi’ tsikbal.
Áanalte’ tu k’amaj u yáantajil LXIII Legislatura de la Cámara de Diputados, ts’a’ab áantaj tumen diputado Jorge Carlos Ramírez Marín, máax ts’íibt u káajbal le molts’íibo’. U tuukulil uchik u beeta’al áanalte’e’ yanchaj tumen lajun ja’abo’ob paachile’ yanchaj jump’éel tiskbal ichil Tovalín Ahumada y Jimmy Montañez, máax tu jo’olbesaj le kúuchil máan tu k’ab Universidad Autónoma de Yucatán tu ja’abil 1977, ti’al ka beeta’ak áanalte’ yéetel u meyaj nojoch máak jach tu kanaj u jóok’siko’ob oochel ti’ u noj kaajilo’ob México.
Oochelo’obe’ ku máan ti’ 200 u p’éelalo’ob, le beetik jatsa’ano’ob: yáaxe’ “Estudio Fotográfico”, tu’ux ku yila’al u táan u yich máak; “Cotidiano”, tu’ux ku yila’al kúuchilo’ob ti’al u yu’uk’ul ba’al, meyaj máako’ob, carnaval yéetel kuxtal ich kaaj; jump’éel e’esajil yo’olal u meyajil kij; tu jaatsil “Vestigios”, ku yila’al úuchben kaajo’ob; “Rituales”, ku yila’al ba’ax suuk u beeta’al le ken kíimik máak; yéetel u ts’ooke’ “Política”, tu’ux yaan u yoochel ba’alo’ob je’el bix Primer Encuentro Feminista tu kaajil Jo’, Felipe Carrillo Puerto yéetel Pino Suárez.
Beyxan yaan jun jaats meyajo’ob beeta’an tu’ux meyajnaja’an ka’asajo’ob UADY, UNAM yéetel INAH, je’el bix María de la Luz Medina Chávez, Blanca González Rodríguez, Arturo Ávila Cano, Isabel García Franco, Marisol Domínguez González, Lilia Fernández Souza, José Antonio Rodríguez, Jesse Lerner yéetel Edward Montañez.
Blanca González ku ya’alik Fototecae’ “jump’éel noj ba’al yaan Yucatán, ts’o’okole’ je’el bix tu k’ab UADY yanike’ ku beetik ma’ u talamtal ti’al u náats’al aj xak’al xooko’ob yéetel je’el máaxak u k’áate’, tumen ku ye’esik úuchben ja’abo’ob tumen ma’ k’aschaj mix jump’íiti’, baatsile’ tu kaláantaj tu beel tak ka’aj tu k’ubaj ti’ universidad”.
José Antonio Rodríguez yéetel Alberto Tovalín yáax chíimpolta’ano’ob yéetel Premio al Mejor Libro de Arte jóok’sa’an México, k’uba’an tumen Cámara Nacional de la Industria Mexicana (Caniem) tu ja’abil 2016 yéetel 2017 yéetel u meyaj Nacho López, j ch’a’a oochel México múul meyajnaj yéetel nstituto Nacional de Bellas Artes yéetel Museo del Palacio de Bellas Artes, yéetel tak ma’ seen úuche’ yéetel Héctor Xavier.
