La Jornada Maya
Ilustración NPR
K'iintsil
Miércoles 31 ti' enero, 2018
Tu ja’abil 2000e’ Proyecto del Genoma Humano tu chikbesaj lalaj wíinike’ ku wu’ulabtik ichil u cromosomailo’ob -p’aatal tu chúumukil celulas- ichil 20 mil yéetel 30 mil genes, yéetelo’obe’ ku je’ets’el bix kéen jóok’ok u wíinkilal juntúul máak. Kex tumen le je’elo’ jump’éel noj xáak’abe’, láayli’ ya’abach k’áat chi’ob p’áatij, tumen ma’ ojéela’an ba’ax u beelal lalaj geno’ob ku yantal ti’ wíinkilalo’ob kuxa’an.
Ts’o’ok u máan 17 ja’abo’ob uchik u béeytal le je’ela’, ojéela’an ichil genomae’ yaan u jaatsilo’ob tu’ux ku ka’ap’éelchajal genes, yaan tu’ux ku jelpajal, yaan tu’ux ku binetik genes yéetel uláak’o’obe’ yaan tu’ux ku ya’abtal. Yaan k’iine’ u jela’anta’al ba’alo’obe’ ma’ tu beetik mixba’al ba’ale’ yaan xane’ je’el u tsa’aysik k’oja’ano’ob.
Ichil tuláakalo’one’ yaan mutaciones ti’ k’oja’ano’ob yaan k’iine’ jach jela’antako’ob, chéen ba’axe’ ku p’áatalo’ob beey genes recesivos, ma’ tu chikpajalo’ob, ts’o’okole’ chéen ku yúuchul wa ka’atúul máak jump’éelili’ u mutacionilo’obe’ ku núup’ulo’ob ti’al ka chikpajak u recesivo geneilo’ob. Walkila’ k’ajóolta’an 19 por ciento, 3 mil 831, ti’ le geeno’oba’, ka’alikil tak tu ja’abil 2000e’ chéen uno por ciento k’ajóola’an, beey tu tsikbaltaj Carmen Alaez Verson, u x xak’al xookil Instituto Nacional de Medicina Genómica (Inmegen).
[b]U k’a’abéetkunsa’al bioinformática [/b]
Jela’an k’oja’ano’obe’ -beey u k’aaba’inta’al tumen ma’ suuk u tsa’ayalo’obi’, ku tukulta’ale’ ichil 2 mil u túul máako’obe’, chéen juntúul ku k’oja’anchajali’- jach talam u je’ets’el ba’ax k’oja’anili’ tumen óoli’ jump’éelili’ bix u chikpajal, le beetik ts’o’ok u k’a’abéetkunsa’al bioinformática ti’al u xak’alta’al u jaatsilo’ob genes wa u genomail túulis ti’ máaxo’ob k’oja’ano’ob, tumen, wa le máako’ ma’ u yojel máakalmáak u mutacióne’, ma’ tu páajtal mix u ts’a’abal ts’aak mix u beeta’al xaak’alo’ob tu paach k’iin ti’al ka béeyak u jóok’sa’al u ts’aakil le k’oja’anilo’.
Tu lu’umil México, Inmegen ku beetik xaak’alilo’ob tu kúuchil Laboratorio de Diagnóstico Genómico, jo’olbesa’an tumen Alaez Verson, máax tu ya’alaje’ k’a’anan u ts’a’abal ojéeltbil. Wa láayli’ k túuxtik muestras táanxel lu’umilo’obe’, mix bik’in ken k ojéelt ba’ax ku yúuchul yéetel le jela’an k’oja’ano’ob ku yantal México yéetel máakalmáak u ya’abil mutaciones ku sutulsuut ich kaaj. Wa ma’ tu yojéelta’al bix yanik mutaciono’ob yaan ti’ k noj lu’ume’ jach talam ka béeyak u na’ata’al tu beel.
Ti’ le ja’abo’ob táan u meyajta’ala’ ts’o’ok u yéensa’al le beyka’aj ku tojoltik yéetel u séebil u je’ets’el yéetel u beeta’al base de datos je’el bix u kúuchil Internet Human Gene Mutation Database, tu’ux ku xak’alta’al tumen aj xak’al máako’ob jejeláas cuadro clínicos ti’ máaxo’ob k’oja’an ti’ jejeláas lu’umo’ob yóok’ol kaab.
Kex beyo’ je’el u biinsik ya’abach máako’ob ti’ juntúul máak ti’al u yojéeltik ba’ax yaan ti’, yo’olal u talamil u xak’alta’al, le beetik talam u beeta’al diagnósticos.
Yaan kex 15 genes wa maanal ti’ je’el u páajtal u ts’áak jump’éel diagnóstico óoli’ juntakáalili’, ts’o’okole’ mutaciono’ob tsa’aysik jela’an k’oja’ano’obe’ ma’ juntakáalilo’obi’ mix jump’éelili’ bix u codificartiko’ob jump’éel gen, le beetik ts’aakankil ku beeta’al ti’ máaxo’ob k’oja’ano’obe’ ma’ xan jump’éelili’ bix u beeta’ali’.
X xak’al xooke’ tu ya’alaj yaan mutaciones ku beetiko’ob u laj luk’ul meyaj ku beeta’al tumen proteína, yaan uláak’o’ob tu’ux ku yantal proteína ba’ale’ ma’ tu meyaj jach ma’alo’ob je’el bix unaje’; yaan ts’aako’ob ku k’a’abéetkunsiko’ob jayp’éel moléculas ti’al u beetik u meyaj kex jump’íit le proteína je’elo’.
Le beetike’, base de datose’ k’a’anan ti’al u yantal u xookil jela’an k’oja’ano’ob ku yantal yóok’ol kaab. Le je’ela’ k’a’anan ti’al u k’ajóolta’al k’oja’ano’ob yéetel ti’al ma’ u yantal u beeta’al ts’aakil xaak’al wa ma’a k’a’abéeti’.
