de

del

La Jornada Maya
Oochel Notimex
K'iintsil

Miércoles 24 ti' enero, 2018

Najmal u k’aaba’inta’al Teotihuacán beey U Kaajil K’iin, ma’ beey u kúuchil tu’ux wíinike’ ku súutul yuumtsili’, beey uchik u ya’alik aj xak’al xooko’ob Verónica Ortega, Edith Vergara yéetel Enrique del Castillo.

Ku tsoliko’obe’, uchak u xak’alta’al u Áanalte’il Xólotl, yéetel uláak’ úuchben nu’ukulo’obe’, chikpaj ma’ili’ k’uchuk yáax sak wíiniko’obe’, úuchben kaaje’ k’ajóolta’an beey Teo Uacan (u kaajil K’iin).

Ti’ jump’éel k’a’aytajil ts’íibe’, u mola’ayil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) tu ts’áaj k’ajóoltbil jayp’éel ba’alo’ob yo’olal xaak’al beeta’ab tumen aj xak’al xooko’ob, máaxo’ob tu ch’a’ajo’ob meyaj yáax beeta’an tumen antropólogo yéetel lingüista estadunidenseil Charles Dibble (1909-2002) líik’sa’an tu kúuchil xook Biblioteca Nacional tu lu’umil Francia.

U Áanalte’il Xólotl j beeta’ab naats’ ti’ u ja’abil 1524, ti’ ts’íibta’an kamp’éel siglo’ob ti’ u k’ajla’ayil u kaajil Texcoco yéetel u valleil Teotihuacán.

Ortega yéetel u múul meyajo’obe’ tu xak’altajo’ob u woojilo’ob tu’ux ku ya’alal wa ba’ax yo’olal Teotihuacán. Tu ch’a’ajo’ob u k’iinil úuchik u máan texcocanos jo’olpóopo’ob ti’al u táakmuk’ta’al yéetel uláak’ ts’íibo’ob yéetel k’ajla’ayilo’ob.

[b]Jump’éel kúuchil ti’al kili’ich xíimbal [/b]

Beey úuchik u je’ets’el ti’al u óox ts’ook jaatsil siglo XX k’ajóoltba’ab Teotihuacán beey u kúuchil tu’ux wíinike’ ku súutul yuumtsil, kex tumen u jaajile’ “k’a’anan ka’ach u k’aaba’inta’al je’el bix u beeta’al tumen kaajo’ob k’ucho’ob tu ts’o’okbal siglo VIII, ka’aj p’ata’abi’: Teo Uacan, kaaj tu’ux ku ya’alale’ K’iin beetik u noj jala’achil.

Mexicas yéetel uláak’ múuch’ilo’obe’ tu sutajo’ob k’aj p’ata’ane’ ti’ jump’éel kúuchil ti’al u beeta’al kili’ich xíimbal. Ojéelta’an laj púuta’ab nu’ukulo’ob ku yets’kúunta’al ti’al u biinsa’al tak tu kili’ich kúuchil Tenochtitlán, beey bíin úuchik u chikpajal tu úuchben nu’ukulo’ob jóok’sa’an Teo Uacan ichil Templo Mayor, tu ya’alaj aj xak’al xooko’ob.

U Áanalt’eil Xólotl ku páajtal u xak’alta’al tu kúuchil tlachia.iib.unam.mx/, ts’a’aban tumen u noj najil xook ti’al u xak’alta’al ba’alo’ob yo’olal u áanate’ilo’ob náhuatl.