de

del

De la Redacción
Oochel Notimex
K'iintsil

Miércoles 17 ti' enero, 2018

Arqueologíae’ mix juntéen u p’áatal paachil tumen mantats’ u kaxtik túumben ba’alo’ob ti’al kaaxan, tu’ux microscopioe’ k’a’anan u ti’al. Tu winalil septiembre ti’ u ja’abil 2017, kaxta’ab jump’éel u cúpulail ixi’im j ch’a’ab La Playa, tu xamanil Sonora, ichil jump’éel úuchben kúuchil ti’al píib, maanal jump’éel metro y medio u taamil, jets’a’an u k’iinil 4299-4142 tak ti' le túumben k'iinilo'ob yaniko'ona' yéetel leti’e’ asab úuchben kaxta’an tu xaman-lak’inil México.

Ikil u kaxta’al u yojéelta’al bix kuxlaj úuchben kajnáalo’ob La Playa, tu ts’ook 15 ja’abo’obe’, aj xak’al xooko’ob Guadalupe Sánchez Miranda yéetel John P. Carpenter, ti’ Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) tu lu’umil Sonorae’, tu páano’ob kex 80 u p’éel u kúuchil u yúuchul píib kaxta’ab te’e úuchben kaajo’. Tu 70 por cientoilo’obe’ kaxta’an u yalab ixi’im yéetel u chúukil che’ob.

Horno’ob yaan tu yúuchben kaajil La Playae’ jool beeta’an te’e lu’umo’ yéetel k’a’abéetkuunsa’ab chokoj tuunich ti’al u cha’akal janalo’ob. Jejeláas u nojochil: yaan kex chúumuk tak jump’éel metro u taamil, ts’o’okole’ u kóochile’ ku p’isik jump’éel metro tak ya’ab uláak’. Ba’ax kaxta’ab ichile’ ts’o’ok u xak’alta’al ti’ laboratorio yéetel u técnicail flotación: tu’ux ku ts’a’abal ich ja’ lu’um kaxta’ane’ ti’al ka jóok’ok yóok’ kabil ba’ax ts’o’ok u chúuktal. Yéetel u yáantajil microscopioe’ ku je’ets’el máakalmáak i’inajil, bix u sóol yéetel uláak’ ba’alo’ob yaan.

Ichil ba’axo’ob jóok’ yóok’ kabile’ ti’ yaan junxéet’ ix’im, tu’ux ila’abe’ leti’e’ asab úuchben kaxnta’an ti’ u xaman-lak’inil México.
Guadalupe Sánchez tu ya’alaaje’ ma’ chéen ch’a’abil u xak’alta’al u yúuchben kaajil La Playa, ba’ale’ ts’o’ok lajun ja’ab káajak u meyaj te’elo’, tu’ux ku táakpajal edafólogos yéetel geólogos. Xak’alta’ab jejeláas lu’umo’ob tu’ux ila’abe’ yaan tak maanal 5 mil ja’abo’ob u yúuchbenil.

Jump’éel ba’ax ku chíimpoltik x xak’al xooke’ leti’e tu’ux ku ya’alik mix juntéen yanak wa ba’ax ka u chikbes wa yanchaj lu’umo’ob ichil 5 mil yéetel 8 mil ja’abo’ob paachil, míin tumen te’e k’inako’obe’ jach tu beetaj ooxolil ts’o’okole’ ma’ k’áax ja’i’, le je’elo’ k’ajóolta’an beey altitermal. “Ichil le k’iino’obe’, wíinike’ ma’ páatchaj u kuxtal x tokoy lu’um le beetik yanchaj u kaxtik tu’ux u bin kajtal, yiknal kaajo’ob láayli’ u t’aano’ob je’el bix leti’ob: yuto-aztecano. Wíinik yanchaj u péek tak noojole’ múul kuxlaj yéetel máako’ob ku pak’iko’ob ixi’im, walkila’ leti’e’ k’ajóolta’an beey Sinaloa.

Ka’aj suunaj máak La Playa, uchik u máak u k’iiniil altitermale’ , wíinike’ káaj xan u kool yéetel u pak’ik ixi’im kex x tokoy lu’um: uchak u beeta’al u beel ja’ ti’al u k’uchul tak tu’ux pak’a’an ba’al. Ba’ale’ walkila’ ts’o’ok u tijil beelilo’ob je’elo’, kex beyo’, yaan u tuukulil u beeta’al uláak’ xaak’alilo’ob ti’al u kaxta’al uláak’ u nu’ukulil jóoyab.

Sánchez Miranda yéetel Carpenter Slavens ku ya’aliko’obe’, tu xamanil Jalisco ti’al u bin máak Sinaloae’, Sonora tak Arizona, je’ek’apaj jump’éel bejil miatsil kex conco mil ja’abo’ob paachil, jump’éel ba’al k’a’anan tu’ux béeychaj u k’e’exel ba’alo’ob yéetel tuukulo’ob ichil miatsil kaajo’ob t’anik yuto-azteca, u ch’i’ibalil pápagos, pimas, tepehuanos, tarahumaras, guarijíos, mayos, yaquis, coras yéetel huicholes, ichil uláak’o’ob.

Aj xak’al xooko’obe’ ku ya’aliko’ob Arizonae’, tu bejil u yuk’umil Santa Cruz, Tucson, ts’o’ok u yila’al kex wakp’éel úuchben kúuchilo’ob tu’ux kaxta’an ixi’im. Beey túuno’, La Playa, tu lu’umil Sonora, tukulta’an beey jump’éel ti’ u noj úuchben kaajo’ob asab jats’utstak yaan tu xamanil México yéetel tu nojol-lak’inil Estados Unidos, ku tukulta’ale’ 10 mil ja’abo’ob káajak u kajtal wíinik, beey uchik u chikapajal tu meyajil Proyecto Arqueológico La Playa, múul jo’olbesa’an tumen Carpenter yéetel arqueólogos Elisa Villalpando yéetel James Watson, tu’ux ts’o’ok xan u kaxta’al u múuch’il paleoindios Clovis, 10 mil ja’abo’ob u yúuchbenil, beyxan ila’an j ts’oono’ob yaan u yúuchbenil ichil 7500 tak 1500, a.C.

Guadalupe Sánchez ku ya’alike’, u asab úuchbeil ixi’im kaxta’an Méxicoe’, leti’e’ jóok’sa’ab ichil u yáaktunil Guilá Naquitz, Oaxaca, jets’a’an u k’iinil 6250 a.C.; paachile’ ti’ yaan uláak’ ixi’mo’ob kaxta’an tu yáaktunil San Marcos, tu méek’tankaajil Tehuacán, Puebla. U k’iinile’ jets’a’an ichil 5300 – 5040.

Kex tumen ixi’ime’ tu ts’áaj u páajtalil u yantal ba’al u jaant wíinik k’iin táan u beetik ke’ele’, ma’ j p’áat paachil uláak’ u xíiwilo’ob x tokoy lu’umi’: ichil u joolilo’ob píitajile’ kaxta’an xan uláak’ i’inajo’ob yéetel u jejeláasil cactáceas, je’el bix biznaga, tu tsolajo’ob.

U jela’anil ichil Mesoamérica, tu’ux ch’a’ab ixi’im beey u noj ba’alil jaanale’, tu xamanil Méxicoe’ chéen ch’a’ab beey uláak’ ba’ax chukbesik u yo’och máak, beey tu tsolajo’ob Guadalupe Sánchez yéetel John P. Carpenter.