de

del

Katia Rejón
Oochel EFE
K'iintsil

Jo', Yucatán
Viernes 12 ti' enero, 2018

J xak’al xook Jorge Victoria Ojeda ti’ Unidad de Ciencias Sociales ti’ Universidad Autónoma de Yucatán, tu beetaj u tse’ekil [i]La población africana en Yucatán durante La Colonia. Espacios de identidad[/i], tumen táan u k’iimbesa’al 476 ja’abo’ob uchik u káajsa’al u noj kaajil Jo’. Tsikbale’ beeta’ab 8 ti’ enero máaniko’, tu videosalail Centro Cultural Olimpo.

J xak’al xooke’ tu tsolaj africano’obe’ ts’o’okili’ u yantalo’ob tu péetlu’umil ibérica ma’ili’ biinsa’ako’ob América tumen Cristobal Colón, ts’o’okole’ tumen palitsil máako’ob. Kex ma’ ya’ab u yúuchul t’aan tu yo’olalo’obi’, aj ts’íibtaj k’ajla’ayil Nueva España ku jach chíimpoltiko’ob k’oja’ano'ob ku ya’alal taasa’ab tumen u kajnáalilo’ob África ka’aj k’ucho’ob te’e túumben lu’ume’.

Ichil ba’ax ts’`íibta’ane’. tu ja’abil 1570 yaan 20 mil 569 africano’ob tu kaajil Jo’, ts’o’okole’ ti’al u ja’abil 1810, u ja’abil Independencia de México, ts’o’ok u náakalo’ob 10 mil. Ti’ le ja’abo’obe’, ti’al 1790, u 12 por cientoil u kajnáalilo’ob Jo’e’ boox, éek’ boox yéetel sak éek’ máako’ob, ba’ale’ le u ts’ooko’oba’ leti’e jach suuk u ya’abilo’obo’, tumen suuk u yila’al u yantal u paalal ichil maaya yéetel boox máako’ob, beey úuchik u síijil yáax ch’i’ibal k’ajóolta’an beey parda, wa africano-yucateco, je’el bix k’aaba’inta’an tumen aj ts’íib k’ajla’ayilo’ob.

Victoria Ojeda tu tsikbaltaje’ talam ka kúulpachchajak ba’al, (ka yanak ba’al u yil juntúul maaya xiib yéetel juntúul africana ko’olel), tumen suuka’anile’ beey u xu’ulsa’al palitsil, tumen wa jáalk’ab u máan máasewal ko’olele’, láayli’ beey xan u máan u paalal. Taatatsilo’obe’ mantats’ u yilko’obu jóok’siko’ob táanil u paalal, ti’al ma’ u p’áatalo’ob ich palitsil.

T’aanaj xan yo’olal najilo’ob k’uj yéetel capillas tukulta’an ti’al u ts’o’oksa’al u beel africanos yéetel afrodescendiente’ob, je’el bix u capillail Santo Nombre de Jesús, tu Catedralil Jo’, beyxan yo’olal u yáaxil ajaw kan ku ba’ate’el yo’olal máasewalo’ob yéetel boox máako’ob ti’ Yucatán, Fray Francisco de Toral yéetel yo’olal yáax boox wíiniko’ob páatchaj u kuxtalo’ob jáalk’abil, Juan Angola yéetel Gaspar Yanga wáaj Nyanga, u ts’ooka’ leti’e’ máax jo’olbes jump’éel ba’atelil ti’al u ch’éenel palitsil México yéetel tu beeta’al jump’éel chan kaaj tu’u yaan wiitso’ob.

Victoria Ojeda tu tsolaj ti’al u ja’abil 1779 úuch jump’éel ba’al mix juntéen yáax úuchuk yo’olal jaytúul palitsil máako’ob k’a’ayta’ab konbil ti kúuchil Plaza Grande ti’ u kaajil Jo’. Yanchaj kex 278 africano’ob chuko’ob Wallix, lu’um to’ok tumen ingleso’ob, uchak u jóok’sa’alo’ob. J ma’ano’ob tumen u máakilo’ob najil k’uj yéetel administración real, ba’ale’ le u ts’ooko’oba’ ku ts’áako’ob u woojil RY tu teetil palitsil máako’ob wa ts’o’ok maanal jo’op’éel u ja’abilo’ob.

Tu súutukil k’áat chi’ob yéetel núuktajilo’obe’, tu ya’alaj wa africano’ob yéetel máasewalo’ob ku páajtal u bo’otiko’ob juntúul palitsil máake’, ku beetiko’ob. Beyxan tu tsikbaltaj xiib u ya’abil palitsil máak taasa’ab América Latina ts’o’okole’ ma’ chika’an wa yaan uláak’ u ch’i’ibal wa t’aan p’áat ti’ u k’iinilo’ob La Colonia, tumen yanchaj u máan k’iin tak ka’aj chikpaj tuláakal africano chíikulalo’ob.