de

del

Fabiola Martínez
Oochel Fernando Eloy
K'iintsil

Ciudad de México
“Yéetel k’áatchibtajil, ma’ yanchaj mixmáak tu ya’alaj ma’ u k’áati’”, máasewal kaajo’obe’ tu éejentajo’ob ka beeta’ak Tren Maya, úuchak u yojéelta’al ba’ax chikpaj ti’ ukp’éel múuch’tambal beetchaj ti’ kaajo’ob, beey úuchik u ts’a’abal k’ajóoltbil tumen u jala’achil u noj lu’umil México.

Ichil ba’ax ts’o’ok u tsikbalta’al ichil u mola’ayilo’ob féederal jala’ache’, ti’ yaan ka u’uyak ba’ax le táan u k’áata’al tumen kaaj ti’al u táakbesa’al xan ti’ le noj meyaj bíin beeta’ako’, tu’ux táan u yila’al ka jóok’ok táanil tuláakal ba’ax ti’ u Petenil Yucatán, beey úuchik u ts’íibta’al tumen u moal’ayil jala’ach ti’ jump’éel k’a’aytajil ts’íib.

Saabadóo máanika’ k’áatchibta’ab u kajnáalilo’ob: Dzitás, Chichimilá, Tunkás, Tixpéhual yéetel Maxcanú, ichil u lu’umil Yucatán; Tenabo, Campeche yéetel Palenque, tu lu’umil Chiapas, tu’ux u’uya’ab ba’ax a’alab tumen maaya’ob ch’ol yéetel tseltal.

Te’e múuch’tambal beeta’abo’, máaxo’ob chikbesik kaaj yéetel máasewal jala’acho’ob bine’, tsikbalnajo’ob yóok’lal jejeláas ba’al yaan u yil yóok’lal bix u kaláantik u k’áaxo’ob, tu’ux táaka’an xan kili’ich lu’umo’ob; bix unaj u kaláanta’al yóok’ol kaab yéetel úuchben kaajo’ob, je’el bix xan ba’axo’ob seen nu’ukbesajo’ob yaan ti’al u táakbesa’al kaaj ichil keetil kuxtal ti’al ka u k’amo’ob xan u yutsil ba’al ku taal tu pach Treen Maya, je’el bix ka páatak u náajal kaaj yéetel u mu’uk’anchajal miatsil.

Ikil túun táan u beeta’al tuláakal ba’ax jets’a’an ti’ u nu’ukbesajil k’áat chi’ tu lu’umil México yéetel ti’al u beeta’al Proceso de Consulta Indígena sobre el Proyecto de Desarrollo Tren Maya, u jala’achil u lu’umil Méxicoe’ tu ts’áaj k’ajóoltbil ba’ax le chikpaj ti’ le yáaax ukp’éel much’tambal yanchaj ti’al u k’áatchibta’al u jala’achilo’ob kaaj, ti’al beyo’ u yu’ubal u t’aan máasewal máako’ob, maya’ob, ch’olo’ob, tsotsilo’ob yéetel tzeltalo’ob.

Ma’ili’ beeta’ak múuch’tambalo’obe’, tu k’iinilo’ob 29 yéetel 30 ti’ u winalil noviembree’, betchaj 15 u p’éel Asambleas Regionales Informativas láayli’ te’e kaajo’obo’, tu’ux táakpaj kex 4 mil u túul jala’acho’ob yéetel máaxo’ob chikbesik máasewal kaajo’ob.

Ti’ jala’acho’obe’ ts’a’ab jayp’éel k’iino’ob ti’al u jets’iko’ob ba’ax ken u ya’alo’ob, ti’al beyo’ u páajtal xan u ya’aliko’ob ti’ u kaajalo’ob ba’ax u jeel ba’ax ku tukula’al yéetel ba’ax uláak’ ku páajtal u beeta’al yéetel u kaajo’obe’, ti’al beyo’ u líik’sa’al uláak’ tuukulo’ob ti’ le k’áatchibtajil táan u beeta’al, ts’íibta’ab te’e k’a’aytajilo’.

Beey túuno’, ka’aj ts’o’ok u beeta’al múuch’tambalo’ob yéetel ti’al ma’ u sa’atal tsikbal ts’o’ok u yantale’, káaj u beeta’al túun nu’ukbesajo’ob ti’ séeguimientoo ti’ tuláakal kaajo’ob tu’ux beeta’ab le meyajo’obo’, le beetik táakbesa’ab máaxo’ob jo’olbesik máasewal kaajo’ob, tumen najmal leti’ob ilik ka ts’aatáanta’ak yéetel ka beeta’ak ba’ax mokt’anta’abij.

Jo’oljeake’ beeta’ab u yéeytambalil ti’al u je’ets’el wa ku éejenta’al wa ma’ Tren Maya. Meyaje’ jo’olbesa’ab tumen Fondo Nacional de Fomento al Turismo (Fonatur), Secretaría de Gobernación (Segob), yéetel Instituto Nacional de los Pueblos Indígenas (INPI).