Notimex
OOchel Mauricio Murat
K'iintsil
Viernes 13 ti' diciembre, 2019
Yucatán.
Te’e k’iino’oba’ mola’ayil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) tu túumben kaxtaj uláak’ úuchben ba’alo’ob ti’ u maaya kaajil Uxmal, Chichén Itzá yéetel Kulubá.
Ichil u asab k’a’ananil ba’alo’ob táant u kaxta’al ti’ u yúuchben kaajil Uxmale’, ti’ yaan jump’éel bej bak’pachta’an ichil u kúuchil Palacio del Gobernador; ku tukulta’ale’ beeta’ab ichil u ja’abilo’ob 670 yéetel 770 ti’ k ja’abilo’oba’, tu k’iinil jach táan u líik’sa’al najo’ob yéetel eestilóo k’ajóolta’an beey Puuc Temprano. Ba’ale’ te’e kúuchilo’ ts’o’ok u jáanilchajal ka’ap’éel aarko’ob ts’a’aban ti’ u jáalik le bejo’, ba’ale’ 200 ja’abo’ob táanil úuchik u beeta’al le aarko’obo’ ti’ u k’iinil úuchik u beeta’al u nojoch kúuchil.
25 metros u chowakil le bej kaxta’abo’, ba’ale’ u kaxta’ale’ ma’ chéen táan u jelbesik bix u yila’al yéetel ba’ax ku xo’okol tu kúuchil Palacio del Gobernador, tumen le je’elo’ ku ye’esik ti’ yaan ichil u yáax kúuchilo’ob tu’ux k’a’abéetkunsa’ab le estilo je’ela’, beey je’ets’ik tumen aj xak’al xooko’ob José Huchim yéetel Lourdes Toscano, máaxo’ob jo’olbesik Proyecto Uxmal.
Ba’ax kaxta’abe’ -ka’ap’éel aarko’ob ku p’isik kex ukp’éel meetros u ka’analilo’ob yéetel 2.50 u kóochile’- ku sáasilkunsik ka’ap’éel ba’al: yáaxe’, bix úuchik u bin u jelpajal ba’al tak ka’aj jéets’ estilo k’a’abainta’ab beey Uxmal Tardío (850–950 d.C.). Chika’an asab k’a’abéetkunsa’ab ka’aj líik’sa’ab Palacio del Gobernador yéetel Cuadrángulo de las Monjas; ts’o’okole’ uláak’ ba’ale’, ku ye’esik ichil siigloo VII “u kajnáalilo’ob Uxmale’ ku líik’siko’ob najo’ob ma’ chéen ch’a’abil u beeta’alo’obi’”, tu tsikbaltaj Toscano.
Huchime’ tu ts’áaj k’ajóoltbile’, te’e k’iino’oba’ tu’ux táan u beeta’al jejeláas meyajo’ob Uxmale’, kaxta’ab xan jump’éel u k’ojil Cháak, beyxan uláak’ u yalabil óoxp’éel eebo’ob k’a’abéetkunsa’ab, ka’ach táan u meyajo’ob tu beele’, ti’al u k’uchul máak tak Palacio del Gobernador, ts’o’okole’ tu tsolaje’, u ch’éenel u k’a’abéetkunsa’alo’ob, yéetel uláak’ ba’alo’ob ojéelta’abe’, ku ts’áak u páajtalil u na’atale’, ka káaj u yantal u x wo’okinil le kaaja’ yéetel Chichén Itzáe’ yanchaj u jelbesa’al u najilo’ob ti’al ma’ u cha’abal u yokol máak te’elo’ yéetel ti’al u kaláanta’al u chi’ibalil Puuc, ti’al ma’ u multa’alo’ob tumen Itza’bo’ob.
U aj xak’al xookilo’ob Centro INAH Yucatáne’ u ya’alajo’ob meyaj táan u beetiko’ob walkila’ -u ka’a jaatsil meyaj ti’ jo’op’éel unaj u yantal ti’ u meyajil Proyecto Uxmal— yaan u ts’o’oksa’al tu winalil enero yéetel yaan u ch’a’ajolta’al ti’ ka’ap’éel noj bejo’ob: u xak’alta’al baxo’ob jejeláas meyajo’ob beeta’ab Uxmal yéetel bix úuchik u líik’sa’al Palacio del Gobernador, beyxan tu ya’alajo’obe’ yaan xan u beeta’al meyajo’ob Chichén Itzá yéetel Kulubá.
