de

del

AFP
Oochel NASA
K'iintsil

Lunes 2 ti' diciembre, 2019
China.

U pik'il ju'unil Naturee' tu ts'áaj k'ajóoltbil jump'éel túumben tuukul yóok'lal ba'ax ku tukulta'al yóok'lal bix u bin u k'éexel estelar ba'alo'ob te'e k'iino'oba'. Le je'ela' úuch tumen kaxta'ab jump'éel boox jool, agujero negro, siijil beey eek'e' ts'o'okole' u maasaile' asab ya'ab ti' le beyka'aj yáax jeets'el tumen u teoríail astrofiisikáa, le je'ela' ti' kaxta'ab tu náachil 15 mil años luz ti' Yóok'ol Kaab.

U maasail LB-1, je’el bix k’aaba’inta’ane’, 70 u téenal ku máansik u maasail K’iin. “Boox joolo’ob (siijilo’ob beey eek’e’) beyka’aj u maasail je’el bix le je’ela’ ma’ unaj u yantalo’ob Vía Láctea, tumen beey u ya’alal ti’ túumben teoria’ob”, beey a’alab tumen Liu Jifeng, ti’ jump’éel k’a’aytajil ts’íib beeta’an tumen observatorio astronómico nacional chino, kúuchil jo’olbes u beeta’al xaak’alilo’ob yóok’lal le boox joola’.

Ku tukulta’ale’ te’e Vía Lácteao’ yaan kex cien millonesil boox joolo’ob siijilo’ob beey eek’o’ob, u ya’abil ti’ le je’elo’obo’ ku máansik kex 5 tak 20 u téenal u maasail K’iin, ba’ale’ kex beyo’ ma’ xan táan u páajtal u píitmáansiko’ob 50 tak 60 u téenal u maasail K’iin.

Áastrofísikae’ ku yáax jets’ik le ken xu’upuk ba’ax péeksik nojoch eek’o’ob, beey supernovase, le ken wáak’ako’obe’, ku pulko’ob u ya’abil ba’alo’ob ti’ le espacio, ts’o’okole’ chéen junxéet’ le ku níijil ti’ jump’éel boox jool.

“Walkila’ teoriko’obe’ unaj u kaxtiko’ob bix tsoliko’ob ba’ax úuch ti’al ka yanak le nuxi’ boox joola’”, beey tu ya’alaj Liu Jifeng.

Te’e galaxiao’ yaan uláak’ boox joolo’ob k’ajóolta’ano’ob beey agujeros negros supermasivos, u maasailo’obe’ ku píintmáansiko’ob kex jump’éel millón u téenal le yaan ti’ le K’iino’, ts’o’okole’ ma’ xan sáasil yanik tu’ux u taalo’obi’.

Aj xak’al xook David Reitze, ti’ u noj najil xook nstituto de Tecnología de California, tu ya’alaje’ aj sutu’uk eek’o’obe’ táan u “bin u káajal u na’atiko’ob u jejeláasil boox joolo’ob yaan yéetel bix u yantalo’ob”.

Yóok’lal beyka’aj u maasail LB-1 ku páajtal u ya’alale’ ma’ jump’éel u jejeláasil supernova. “Le je’ela’ u k’áat u ya’al ti’ yano’on aktáan ti’ jump’éel boox jool, ba’ale’ yaanal bixi úuchik u yantal”, beey tu ya’alaj Reitze.

LB-1 ila’ab tumen junmúuch’ aj xak’al xooko’ob ti’ u lu’umil China, Europa yéetel Estados Unidos, máaxo’ob tu k’a’abéetkunsajo’ob chino téelescipio LAMOST (Telescopio espectroscópico multiobjeto de gran campo).