de

del

Gina Fierro
Oochel Vogue
K'iintsil

Ciudad de México
Miércoles 20 ti' noviembre, 2019

U pik’il ju’unil Vogue táan u beetik u t’aan máak tuka’atéen tu yóok’lal úuchik u ts’áak k’ajóoltbil u yáax wáalil tu meyajtaj ti’al u winalil diciembre, tumen tu beetaj jump’éel chíimpolal ti’ muxe’ob, leti’ máako’ob k’ajóolta’ano’ob beey u yóox geeneróoil ichil zapoteco miatsil.

Voguee’ júup u k’ajóolt bix u kuxtal muxe’ob ti’al beyo’ u páajtal u ye’esa’al méejikaanail miatsil, ts’o’okole’ ti’al xan chikbesa’ak tuláakal ba’ax ma’ u k’áat máak u yilej, le ba’alo’ob ku ya’alal chéen ich x muukulil. Te’e meyaja’, ku ch’a’achibta’al t’aan beeta’ab tumen aanimáas Jtoledoil -juntúul máak kuxlaj xan ichil zapotekoil miatsil- ‘Yaan jump’éel baarbaróo ichil ti’ u noj lu’umil México ba’ale’ tuláakalo’on saajko’on ti’’, beyxan kaxta’ab u chikbesa’al u ki’ichkelemil zapoteco kaajil yéetel máaxo’ob jach k’a’anano’ob ti’ le miatsila’, je’el bix muxe’ob.

“Te’e yóok’ol kaaba’, tu’ux tsaj u ts’a’abal u k’aaba’ tuláakal ba’ale’, muxe’obe’ ku chikpajalo’ob beey u chíikulal ba’ax ma’ u k’áat máak ka ja’atsak chéen beyo’. Óoxp’éel geeneroe’ k’a’anan ichil u zapoteco kajla’ayil”, beey ts’íibta’ab te’e pik’il ju’uno’.

Te’e yáax wáalo’ ku chikpajal nikte’ob, boono’ob yéetel chuuyo’ob suuk u yila’al te’e miatsilo’; ojéela’an yaan muxe’ob lik’ul prehispaaniko’ob k’iino’ob. Tu wáalilo’ob pik’il ju’une’, ts’íibta’an u k’ajla’ayil “La Kika”, juntúul muxe tu tsikbaltaj bix úuchik u líik’il ich ka’ap’éel geeneróo, yéetel xan bix unaj u kaláanta’al yéetel u chikbesa’al máako’ob je’el bix le je’ela’, tumen leti’obe’ ku chikbesiko’ob jump’éel k’a’anan jaats ti’ u mootsil Juchitán. Ichil ba’ax tu tsikbaltaje’,tu ya’alaj le jejeláas meyaj táan u beetik ti’al ma’ u yantal péech’ óolal, loobilaj, mix p’eekil ichil máaxo’ob kuxa’ano’ob je’el bix leti’ob.

Muxe’obe’ ku yila’alo’ob beey máaxo’ob chikbesik chíimpolal yéetel keetil kuxtal, ba’ale’ ma’ chéen ich náay. “Máako’ob kuxa’ano’ob, yéetel leti’obe’ je’el u chikbesiko’ob bix láayli’ kuxa’an úuchben tuukulo’ob te’e k’iino’oba’”.