de

del

Graciela Ortíz
Oochel: La Jornada Maya
K'iintsil

Jo', Yucatán
Miércoles 2 ti' octubre, 2019

“U yúuchul xíinximbal, wa u yantal turismoe’, sáansamal u bin u k’éexel, táan u beetik u yantal uláak’ talamilo’ob, le beetike’ k’a’anan u tsikbalta’al u beeta’al jump’éel túumben a’almaj t’aan ti’al kaaj wa política pública tu’ux ka káajak u chíimpolta’al u jejeláas bix je’el u páajtal u yúuchul xíinximbal, tumen ma’ unaj tukulta’al chéen ti’ le k’ajóolta’an beey turismo masivo”, beey úuchik u ya’alik antropólogo Oscar González López, máax tu múul meyajtaj yéetel geógrafo beyxan ajxak’al xook Samuel Jouault yéetel jboonil Edgar Sabatini Carrillo u koomikil “La otra cara del turismo” (lo que el turista no ve, pero las sociedades locales viven en la Península de Yucatán), meyaj táan u ye’esal ti’ Alianza Francesa yéetel ti’ uláak’ u kúuchilo’ob Universidad Autónoma de Yucatán (Uady).

Ti’ u koomikil “La otra cara del turismo” táakpaj 50 u túul xoknáalo’ob ti’ u licenciaturail Turismo, táakano’ob ti’ u najil xook Ciencias Antropológicas, Uady, tu’ux ku ts’áak xook jka’ansajo’ob González yéetel Jouault. Te’e meyajo’ ku líik’sa’al t’aan tu yóok’lal u seten ya’abtal máak xíinximbal, je’el bix: u ko’onol u yóol maayao’ob te’e k’iino’oba’ yéetel ba’ax k’ajóolta’an beey “Mayan village” (maaya kaajo’ob), ti’ yaano’ob ti’ u Péetlu’umil Yucatán, tumen táanxel tu’ux ku jóok’sa’al u tuukilil ti’al u yila’al bix unaj u chikbesa’al maaya miatsil; ma’atáan u cha’abal u yokol máak tu jáal k’áak’náab kex u ti’al kaaj; u seen k’áata’al ti’alintbil lu’um tumen u múuch’il máako’ob máaxo’ob kaxtik xan ka p’a’atak tu k’ab chéen wa jaytúulo’ob ba’ax u ti’al kaaj; bix u meyajta’al u jejeláasil sojol yéetel ba’ax ku beeta’al yéetel éek’ ja’ ti’ kúuchilo’ob ku xíimbalta’al, ichil uláak’ ba’alo’ob.

“U beeta’al u k’uchul ya’abach máak u xíimbalt jump’éel lu’ume’ ma’ chéen leti’e’ yano’, yaan uláak’ bix je’el u páajtal u beeta’al, je’el bix le ku k’aaba’tik turismo doméstico. Tu noj lu’umil México ts’o’ok u máan ya’abach ja’abo’ob táan u beeta’al jump’éel u nu’ukil u páajtal u xíimbalkunsa’al máaxo’ob ku taalo’ob táanxel kaajilo’ob yéetel lu’umo’ob, ti’al u páajtal u bo’otchajal ich dólares, ba’ale’ ku tu’ubulto’on máaxo’ob ti’ siijilo’ob te’e lu’uma’”, beey tu ya’alaj jxak’al xook.

Pik’il ju’une’ ku ye’esik ka’atúul máako’obi’, ka’atúul u xoknáalilo’ob universidad, Natalie, máax 21 u ja’abil, ti’ síij tu lu’umil Francia. Beyxan ku chíikpajal Poncho, máax 22 u ja’abil, ti’ siijil Jo’. Ku xíimbaltiko’ob Tulúm, Holbox, Pacchen, Tres Reyes, Punta Laguna yéetel Laguna Chabela, beey aj xíinximbal máako’ob, ts’o’okole’ ku káajal u yilko’ob ba’axo’ob talamilo’ob yaan ich kaajo’ob.