de

del

Foto:

La Jornada Maya
K'iintsil

Lunes 17 ti' junio, 2019
Jo', Yucatán

Yaan xookolo'obe' ku naak'o'ob to'on. Jun, le yáaxo'. 10,100, 1000... yaan ba'ax ti' u xookil jun yéetel mixba'al, tumen tak ichil u t'aanil ba'ax ku yúuchul ti' ba'ax ku k'aaba'tik futuro presente -le yaan ti' computadoraobe'- ku ts'íitpajal yéetel u xookolil mixba'al yéetel jun.

Ka'ach úuche', ka'a káaj kxooke', u ya'alal mile' jump'éel bix u ya'alal xan mina'an u xuul wa ba'ax.

Jach talam u tukulta'al bix jump'éel ba'al le ken a'alak u milesil le wa ba'axo'. Mina'an u múuch'ilo'ob mil, chéen u neek' trigo, arroz wa ixi'im. Mina'an talamilo'ob ts'o'okole' ti' mixmáak yaan millones.

Ts'o'okole', ka káaj u yantal u ch'i'ibal wíinike', ti'al u je'ets'el beyka'aj u flotail jump'éel cheem tajan nojoche', ku ya'alale' yaan u milesil cheemo'ob. Agamenóne', je'el bix úuchik u ya'alal tumen Homeroe', jóok' u biinbal yéetel Aquiles, Ulises yéetel "maanal ti' mil u p'éel cheemo'ob" ti'al u lots'ik Troya yéetel u máan yóok'ol Helena tuka'atéen.

Una imagen vale mil palabras, uláak' jump'éel bix u ya'alal mile' jump'éel ba'al óoli' mina'an u xuul, tumen kex yéetel mil signose' chéen p'éel u páajtal u ya'alal jump'éel ba'al mina'an t'aan ti'al u je'ets'el bixij.

Beey túuno', úuchben japonesa tuukule' ku ya'alik xan: El que fabrique mil cigüenas de origami en un día, podrá pedir un deseo que quiera a una cigüeña. Kex tumen ma'atech u ya'alal máakalmáak u cigueñaile', mix wa je'el u ts'a'abal ti' máak le ba'ax ku ts'íiboltiko'.

Ts'o'okole', mil áak'abo'obe' tuláakal u yáak'abilo'ob yóok'ol kaab. Mil yéetel uláak' jump'éel áak'abe' leti' bix u ya¿alal "tuláakal u súutukil yóok'ol kaab yéetel ken ts'o'okoke' uláak' jump'éel k'iin":

Leti' bix u na'atal túun u chuuka'anil u máan k'iin na'atabik tumen Scheherezada ti'al u beetik u yaabilta'al tumen sultán Shahriar. Chéen wa jaytúul máak na'atike', leti'e' chéen tu tsikbaltaj mil u p'éel tsikbalo'ob, tumen tu xookil u yáak'abil mil yéetel uláak' jump'éele', leti'e' súut x-atantsil. Wa u su'utul u yáax tuukulil Hezar-afsanae', ts'íibta'an ich persa t'aan, u k'áat u ya'al ich káastelane' Los Mil Mitos.

Beeyxan, ku ya'alale', mil u p'éel golo'ob oksa'ab tumen Rey Pelé k'iin jach ku báaxal; mil u p'éel imparables k'a'abéet xan u nu'up'ul tumen juntúul jaats boola ti'al ka páatak u k'a'ajsa'al ichil u k'ajla'ayil Rey de los Deportes, ts'o'okole' leti' xan u xookil jaytéen úuchik u loots' Roger Federer ichil u k'ajla'ayil tenis.

Beyo', mil xan le ku k'a'abéetchajal ti'al u ti'alinta'al Troya; mil xan le ku k'a'abéetchajal ti'al ka páatak u ya'alal bix jump'éel oochel, ts'o'okole' mil xan le ku k'a'abéetkunsa'al ti'al u ti'alinta'al jump'éel puksi'ik'al náachchaja'an wa u tuukul máaxo'ob ma'atech u éejentiko'ob mixba'al.