Blanche Petrich
Oochelo'ob Jesús Villaseca / Raúl Angulo
K'iintsil
Viernes 25 ti' enero, 2019
Ciudad de México
Ba’ax a’alab ka’awjeak tumen narcotraficante Dámaso López Núñez, [i]El Licenciado[/i], máax yóok’ol jeets’el u si’ipil cadena perpetua tu noj lu’umil Estados Unidose’, tu chikbesaj le bin ti’ u paalal capo Joaquín El Chapo Guzmán Loera máaxo’ob k’áat ka kíinsa’ak periodista Javier Valdez Cárdenas –u corresponsalil [i]La Jornada[/i] tu lu’umil Sinaloa– “tumen ma’ tu yu’ubaj t’aani’”, le beetik ku yantal u jach xak’alta’al tumen fiscalía ba’ax ts’o’ok u yojéelta’al tak walkila’, beey úuchik u ya’alik u yatan Valdez, Griselda Triana.
“Ma’ xaan wa le túumben ba’al táant u yojéelta’ala’, je’el u beetik ka u ch’a’ik yaanal bej ti’ ba’ax úuchij, tumen táan ka’ach u xak’alta’al tumen Fiscalía Especial para la Atención de Delitos Cometidos contra la Libertad de Expresión (Feadle)”, úuchik u ya’alal López Núñeze’, máax jach yanchaj u muuk’ tu bak’pachil [i]El Chapo [/i]tak ka’aj ma’achij, tumen a’alabe’ ma’ xaan wa leti’ k’áat ka kíinsa’ak Valdez Cárdenas.
“Ma’ k ojel wa ma’ beey xani’, ka je’ets’ek ba’ax úuch yéetel le ba’ax tu ya’alajo’. Ku k’éexel ba’al, tumen walkila’ túumben fiscale’ unaj u náachkunsik xaak’al táan u beeta’al beora’”.
Yéetel u yaj óolal ku yantal tuka’atéen ichil u baatsil Valdez Triana yóok’olal túumben ba’al ts’o’ok u yojéelta’ala’, u yatan Javiere’, máax ku meyaj xan beey periodistae’, ku jeel a’alik ba’ax mantats’ ku k’áatik: “K’a’a’an u jach ojéelta’al bix úuchik u yúuchul. To’on beey batsilo’one’, ba’ax k k’áat ti’ wa ku ch’a’achibta’al jump’éel múuch’kabil wa yaanal. Ba’ax k jach k’áatik yéetel ma’ tu bin xu’ulul k k’áatike’, leti’ ka sáasilkúunsa’ak u jaajil ba’ax úuchij. Máax jets’ u t’aanil u kíinsa’al Javiere’ k’a’anan u je’ets’el si’ipil yóok’ol”.
Túumben ba’al ojéelta’abe’, jaaj wa ma’ jaaje’, ku péeksik u yóol k’áata’an beeta’an, ti’al u jala’achil u lu’umil México, tumen ku k’a’abéetkunsik u náachkunsa’al xaak’al ku beeta’al tak tu lu’umil Estados Unidos, tumen le ka’atúul máax ch’a’achibta’an u k’aaba’ob beey u yuumilo’ob kiinsaje’, ti’ yano’obi’: Dámaso Lópeze’ ts’o’ok u je’ets’el u si’ipil yéetel Joaquín Guzmán láayli’ táan u beeta’al xaak’alo’ob tu tribunalil Nueva York.
Trianae’ ku tukultike’, mexikano aj xak’alo’obe’ je’el u páajtal u náats’alo’ob yéetel tuláakal u muuk’il a’almaj t’aano’ob tak tu’ux yaan El Licenciado yéetel El Chapo, je’el bix u je’ets’el tumen u a’almaj t’aanil táanxel lu’um, ti’al u k’a’abéetkunsiko’ob u ts’ook ba’ax ku páajtal u beetiko’ob te’e xaak’alila’. “U k’uchulo’ob tak te’elo’, ts’o’kole’ u béeykunsik u k’áat chi’itiko’obe’, leti’e’ noj meyaj p’aatal ti’al beetbil. Lik’ul u k’iinil u jala’achil Barack Obamae’, le máax táan u beetik u embajadorail México, Roberta Jacobson, ts’o’ok ka’ach u ts’a’abal tumen Washington tuláakal páajtalilo’ob ti’al ka béeyak. Walkila’ yaan tuka’atéen le páajtalila’, le beetik u naj u beeta’al ba’ax k’a’abéet. Ba’ale’ ti’al ka úuchuke’ unaj u péek túumben fiscal, Alejandro Gertz Manero, yéetel máax jo’olbesik Feadle, Ricardo del Pozo”.
Tu chúumkil le ja’ab máaniko’, Dámaso Lópeze’ extraditarta’ab Estados Unidos ti’al u xak’alta’al ba’ax u beetmaj ti’ jump’éel u corteil Virginia, tumen k’a’anan xan ti’al u yojéelta’al bix yanik xan ba’ax u beetmaj El Chapo Guzmán. Tu ts’ooke’ je’ets’ cadena perpetua tu yóok’ol.
Ma’ili’ k’u’ubuk ti’ estadunidenseil jala’achilo’obe’, El Licenciadoe’ tu ya’alaj le ka’atúul máak ma’ach úuchik u kíinsa’al Javier Valdez, Heriberto Picos, El Koala, yéetel Juan Francisco N, El Quillo, jaaj meyjnajo’ob tumen leti’ a’al ti’ob ka u beeto’ob, beeyxan tu ya’alaj yóok’olal uláak’ juntúul máak táakpaji Luis Ildefonso N, El Diablo, máax a’alabe’ kíimij.
Tu k’iinil ka’awjeake’ Dámaso Lópeze’ tu k’exaj ba’ax tu ya’alaj, tumen tu ch’a’achibtaj Iván yéetel Alfredo Guzmán, “u paalal in kúumpale”, máaxo’ob k’áat ka kíinsa’ak periodista, siijil Culiacán, tumen tu jóok’saj jump’éel k’áat chi’ tsikbal tu beetaj Valdez ti’ López Núñez kex tumen a’alab ti’ ma’ u ts’áak k’ajóoltlbil.
