Ts'íib yéetel oochel Elio Henríquez
Oochel Giovanni Alfredo Garciliano Diaz
K’iintsil
Martes 14 ti’ noviembre, 2017
Tumbalá, Chis.
Yaj óol yéetel chi’ichnakil ku yu’ubal Agua Azul, tumen u noj cascadail suuk u xíimbalta’al, La Golondrina, ts’o’ok u tijil tumen u beelil ja’ k’ujsik ja’ tak te’elo’ tu k’exaj u beel táanxel tu’ux.
Káaj u yéemel ja’ uchak u tíita’al lu’um 7 ti’ septiembre máaniko’, ba’ale’ óoxp’éel k’iino’ob paachile’ j-éem ka’ap’éel metro, beey tu ts’áaj k’ajóoltbil Alberto López Urbina, máax jo’olbesik Sociedad Cooperativa de las Cascadas de Agua Azul, múuch’kabil meyajtik le kúuchil yaan tu xamanil Chiapas, ja’ab man ja’abe’ ku k’amik kex 200 mil aj xíinximbal máako’ob.
“Ti’ 41 ja’abo’ob káajak k meyaj weye’ mix juntéen puuchuk ba’al je’el bix le je’ela’, mix abril wa mayo, winalo’ob tu’ux ku yéemel ja’ tumen ma’atáan u k’áaxal cháak -tu ya’alaj-. Mix juntéen máan t tuukul wa yaan u k’uchul u k’iinil u jach tijil cascada. T paalil ka t k’ajóoltaj wey tu’ux ku yáalkab ja’e’ ts’o’okole’ tu béeyili’ yanik, chéen ka’aj t ilaj jujump’íitil uchik u chikpajal u tuunichilo’ob”.
López Urbina tu ya’alaj p’el máanik jump’éel p’is k’iinil ka’aj tíita’ab lu’um 7 ti’ septiembre máaniko’, tu k’áaxil La Boquilla -ka’ap’éel kilómetro’b náach ti’ noj cascadae’- káaj u yéemel ja’ tu xno’oj bejil.
Ti’ jump’éel k’áat chi’ tsikbal tu ya’alaje’, yanchaj u bin ilbil tumen kajnáalo’ob ba’ax ucha’an ka’aj tu luk’saj u chuunil che’ob yéetel ch’iilibo’ob ba’ale’ mixba’al k’expaji.
Chúumuk tu’ux ku yáalkab ja’e’ yaan jump’éel chan petenil tu’ux yaan junkúul che’ lúubsa’ab yo’olal u muuk’il le ja’o’, le beetik u ya’abile’ naklaj tu xts’íik bejil. Beey uchik u káajal túumben bej ti’al u yáalkab ja’, kex tumen le ken u yáalka’abt ka’ap’éel kilómetro’obe’ ku yáalkab tuka’atéen tu yáax bejil, Agua Azul.
“U ya’abil le ja’o’ káaj u yáalkab tu xts’íikil le bejo’, uchik u lúubul le che’o’, tumen sa’at le chan peteno’, le beetik k tukultik j-úuch uchik u péek lu’um 7 ti’ septiembre máaniko’, tumen leti’e ka káaj u yéemel le ja’o’, ts’o’okole’ mix juntéen yáax úuchuk, tu ya’alaj.
Tu tsikbaltaje’, ka’aj sa’at u cascadail La Golondrinae’ -jts’a’ab u k’aaba’ beyo’ tumen sáansamal u náats’al x kusamo’ob- tij u ch’e’enil La Licuadora, tu’ux ts’o’ok u búulul maanal ti’ 100 máako’ob.
“Jump’éel jats’uts’ ch’e’en tumen óoli’ beey regadera u lúubul ja’. Kex ma’atáan u cha’abal u yokol máake’, yaan ku yokoli’ ba’ale’ ma’atech u ka’a jóok’olo’obi’. Beora’ ts’o’ok u tijil; chéen jayp’éel k’atab che’ p’aatal, ti’al u k’a’ajsa’al máaxo’ob kimeno’ob te’elo’, tu ya’alaj.
López Urbina, ku ya’alik chi’ichknak xan tumen yéetel u yáalkabil ja’e’ ku k’ujsa’al ja’ ti’ 2 mil 400 u túul u kajnáalo’ob Agua Azul. Ma’ k-ojel ba’ax ken úuchuk. Ko’ox ilikk ba’ax ken u ya’al aj xak’al xooko’ob, tu tsikbaltaj.
Kajnáalo’obe’, bino’ob jo’olje’ La Boquilla yéetel u nu’ukulo’ob meyaj ti’al u luk’siko’ob grava jp’a’at uchik u yáalkab le ja’o’.
Alberto López tu ya’alaj yaan máako’ob k’ucho’ob sábado máaniko’, ti’al u yila’al wa jaaj tij cascada’ob.
Máax jo’olbesik múuch’kabile’ tu ya’alaj le kúuchil ku xíimbalta’alo’, káajsa’ab tumen máax táan u beetik u jala’achil te’e k’iino’obe’ Manuel Velasco Suárez (1970-1976), u nool jala’ach te’e k’iino’oba’, Manuel Velasco Coello. Ti’alinta’al tumen u fincail Agua Azul, ba’ale’ u yuumil Enrique Zardain Villegas, tu k’ubaj ti’ jala’ach federal, ti’al u k’u’ubul ti’ kajnáalo’ob.
