de

del

La Jornada de Enmedio
Oochel ch'a'aban web
K'iintsil

Miércoles 1° ti' noviembre, 2017

Jk’aay yéetel jpaax sijnáal Uruguay, Daniel Viglietti (Montevideo, 1939) ku ya’alik ka’ache’ leti’e juntúul máak ku k’a’ajsaj, ku alab óoltik túumbenkuunsajil yéetel túumben k’iino’ob.
Le wíinik xaan u t’aana’, ku ya’alik u noj lu’umil Méxicoe’ -lu’um tu yáax pe’echataj 40 ja’abo’ob paachile’- u líik’smaj ti’ jump’éel k’a’anan páarcela tu puksi’ik’al.

Ka’awjeake’, sa’at u kuxtal Viglietti, tu kaajal Montevideo, 78 u ja’abil, beey jts’a’ab k’ajóoltbil tumen u éetalio’ob jk’aay.

Jpaax yéetel jts’íib k’aay Rubén Olivera tu ya’alaj ma’ k’oja’an kach ti’ u puksi’ik’ali’ le beetik ma’ jtukulta’ab wa je’el u jan úuchule’.

Viglietti táaka’an ichil u junmúuch’ noj jpaaxo’ob chikpajo’ob tu ja’abil 1960, je’el bix Alfredo Zitarrosa, Los Olimareños, José Carbajal, Héctor Numa Morales, Aníbal Sampayo yéetel uláak’ máaxo’ob k’ajóoltabo’ob beey máaxo’ob beetik Canto Popular Uruguayo.

Tu kuxtale’ mantats’ tu táakmuk’taj meyajilo’ob yo’olal kaaj, le beetik yo’olale’ jach chíimolta’ab tumen u máakilo’ob América Latina yéetel Europa, jach k’ajóolta’ab Francia, lu’um mantats’ u xíimbaltik.

[b]Paax ti’al k’ay tuukulo’ob[/b]

Tu beetaj k’aayo’ob jach k’ajóoltabo’ob, je’el bix[i] A desalambrar[/i] wa [i]El chueco Maciel,[/i] beyxan tu ts’áaj u paaxil u ts’íib jaytúul u yéet lu’umo’ob je’el bix Circe Maia, Líber Falco yéetel Washington Benavídez, peruanoil César Vallejo, españailo’ob Rafael Alberti yéetel Federico García Lorca yéetel cubail Nicolás Guillén, ichil uláak’o’ob.

Lik’ul 1997 lalaj p’is k’iino’ob ku beetik u nu’ukbesajil radio Tímpano, beyxan u nu’ukbesajil cha’an Párpado, tu’ux ku ts’áak k’ajóoltbil aj its’ato’ob.

Viglietti ma’ ts’u’ut máaki’, ki’ óolal yéetel jxak’al tuukul, ts’o’okole’ láayli’ beeyxan u beetik u k’aayo’ob, le beetik yaane’ jch’a’ab ti’al u líik’sik u t’aan kaaj yo’olal ba’ax ku ba’ateta’al te’e baanta’o’.

Yáax k’uch tu lu’umil México ti’al u ja’abilo’ob 70, páayt’anta’ab tumen Beatriz Allende, juntúul u yaal u jala’achil Chile Salvador Allende, ti’al u yáantik meyajilo’ob táan ka’ach u beeta’al yéetel ti’al u luk’sa’al u muuk’ Pinochet.

Beey uchik u yaabilta’al knoj lu’umil yo’olal jpaax sijnáal Uruguay. Weye’, tu ja’abil 1978, tu beetaj ump’éel u cha’anil k’aay tuukul yéetel pax yéetel Mario Benedetti. Cha’an je’el bix le je’ela’ tu beetaj tuka’atéen yéetel uláak’ jts’íibo’ob je’el bix uan Caparry, Eduardo Galeano yéetel Juan Gelman.

Béeychaj u jach meyaj ma’alo’ob yéetel jpaaxo’ob je’el bix Óscar Chávez, Amparo Ochoa, Judith Reyes, Salvador El Negro Ojeda, René Villanueva yéetel Rubén Ortiz.

Yaan ba’alo’ob nup’iken yéetel México, tumen ya’abach k’iino’ob ts’o’ok in kuxtatik weye’, je’el bix ka táakpajen Cumbre Intergaláctica tu lu’umil Chiapas (beeta’ab tumen zapatistas), ts’o’okole’ tumen weye’ yaan ya’abach máako’ob in yaabilmajo’ob. Le beetik jump’éel noj lu’um kin yajóoltik. ¡Bix ma’atáan in yajóoltik tuláakal ba’ax ku yúuchul te’e lu’uma’, ba’alo’ob je’el bix Tlatelolco, Acteal, Atenco, ts’o’okole’ beora’ Ayotzinapa, tu ya’alaj ti’ jump’éel k’áat chi’ tsikbal.