Katia Rejón
Oochel Alejandro Gutiérrez
K’iintsil
Jo’, Yucatán
Lunes 30 ti’ octubre, 2017
[i]La fiesta de Xunáan Kab[/i], k’iimbesa’ab 28 ti’ octubre máanik tu kaajil Maní, Yucatán, jbeeta’ab yéetel u t’aanil “U cha’anil kuxtal”, tumen xunáan kaab, sijnáal Yucatán, sajbe’entsil u ch’éejel. “Úuchben nojoch máako’obe’ ku kili’ichkúunsiko’ob, ba’ale’walkila’ its’ate’ táan u táakmuk’tik ba’ax ts’o’ok u yáax ojéelta’al tumen knoolo’ob: mina’an kuxtal wa mina’an kaab”, beey tu tsikbaltaj ti’ jump’éel k’áat chi’ tsikbal Atilano Ceballos Loeza, máax jo’olbesik Escuela de Agricultura Ecológica U Yits Ka’an.
Ts’o’ok u suuktal ti’e’ najil xooka’ u páayt’antik máaxo’ob meyajtik xunáan kaab ti’al u tsikbaltiko’ob ba’ax ku máan u k’iin yéetelo’ob, ba’ax talamilo’ob ku máansiko’ob yéetel ba’ax uláak’ tuulul yaan ti’ob.
Jmeyajo’obe’ tu biinsajo’ob jejeláas janabe’enba’alo’ob beeta’an yéetel kaab, tuláakal máak tu biinsaj wa ba’axe’ tu ts’áaj k’ajóoltbil ba’ax u beetmaj, tu ts’ooke’ máaxo’ob jbino’obe’ tu túunto’ob buñuelos, kaabil kaax yéetel uláak’ janalo’ob. Beyxan, jmeyajo’ob taalja’abo’ob Puebla, Brasil yéetel Yucatán táakpajo’ob ti’ junmúuch’ tsikbal yo’olal ba’ax jejeláas talamilo’ob táan u méensiko’ob, u ts’ook úuchben woojil ts’íib yaan tu Áanalte’il Madrid tu’ux ku tso’olol jayp’éel ba’al yo’olal u meyajta’al kaab, yéetel bix le meyaj ts’o’ok u beeta’al Brasil ti’al ka béeyak u táakmuk’ta’al a’almaj t’aan ti’al u yutsil máaxo’ob beetik le meyaja’.
Kabnáal Rudy Edgardo Pérez Canché, tu tsolaj jach talam uchik u máan le ja’ab yaniko’ona’ tumen waxakp’éel winalo’ob xáanchaj yáax k’iin. Tu tsikbaltaj xunáan kaabe’ ma’ ya’ab kaab ku beetik, ichil jump’éel xuuxe’ je’el u páajtal u yantal tak 2 mil 500 wa tak 3 mil u yik’el kaab, kex beyo’ ma’ ya’ab kaab ku jóok’oli’, ma’ je’ex apis, tumen leti’e ya’ab kaab ku jóok’sik. Ba’ale’, tu ya’alaje’ le je’elo’ ma’ u k’áat u ya’al wa ma’ noj ba’ali’, walkila’ ya’ab táankelemo’ob táan u meyajtiko’ob xunáan kaab. Jump’éel ti’ le noj ba’alo’ob k’a’anan u xáak’abta’alo’obe’, leti’e k’eexilo’ob táan u yantal yóok’ol kaab yéetel químicos ma’atáan u cha’ik u kuxtal kaab je’ex unaje’.
“U tuukulile’ ka yanak tu beel ba’ax bak’pachtik u yik’el kaab. U ch’a’akal che’ob, u k’ujsa’al nojoch mola’ayo’ob te’e péetlu’uma’, u tóoka’al k’áax, ku loobiltik k’aaxo’ob yaan te’e lu’uma’”, tu ya’alaj Ceballos Loeza, máax tu takpooltaj xan u seen k’u’ubul insecticidas kex ma’ u yojelo’ob mixba’al yo’olal tumen u jejeláasil jala’achilo’ob le noj lu’uma’ yéetel u seen táakmuk’ta’al nu’unkesajo’ob agrotóxicos tumen sajbe’entsil ti’ u yik’el kaab.
[b]U chíikulal multinacionales[/b]
Ti’al Ceballos Loeza ka’ap’éel u yoochel chíikulal yaan: yáaxe’, leti’ u seen meyajta’al tu kaajo’ob je’ex Homún yéetel Holbox, wa túumben cervecera yaan tu lak’inil le noj lu’uma’; beyxan ka béeyak u yantal múul kuxtal ichil b a’ax yáan yóok’ol kaab ka’alikil u yantal nu’ukbesajo’ob ti’al u meyajta’al je’ex unaje’.
“Yáax nu’ukbesaje’ ku kaxtik u tselik kaajo’ob ma’ yáax k’áatchi’ta’ako’obi’ wa beeta’an ba’ale’ jelbesa’an u jaajil u tuukul kaaj, tumen tu ts’ooke’ leti’ob máax máansik talamilo’ob, ma’ leti’e’ máaxo’ob jo’olintik nojoch mola’ayo’ob mix jala’ach máax cha’ak u beeta’al meyajo’obi’”, tu ya’alaj.
Ichil jump’éel k’áat chi’ tsikbal yéetel jk’iin Raúl Lugo, máax láayli’ u jo’olbesik noajil xooke’, tu ya’alaj xan beey u tuukul yo’olal talamilo’ob ku máansik Homún, tumen granjao’obe’ chéen jump’íit ti’ tuláakal le talamilo’. “Noj meyajo’obe’ ya’abach ba’alo’ob ku k’a’abéetkunsik ti’al ka béeyak u beeta’alo’ob, ti’al ka tséentajil, k’áax, u púuta’al ba’al, ts’o’okole’ jach ya’ab ba’al yaan u yil yéetel u chokotal yóok’ol kaab.
