Katia Rejón
Oochel Rodrigo Díaz Guzmán
K'iintsil
Jo', Yucatán
24 ti' octubre, 2017
Fidencio Briceño Chel, jxak’al xook antropología lingüística, tu beetaj jump’éel tse’ek 22 ti’ octubre máaniko’ ichil u múuch’il tsikbal V Mesa Redonda del Mayab La Cosmogonía y la Mitología entre los Mayas, ichil Festival Internacional de la Cultura Maya 2017 tu kúuchil Gran Museo del Mundo Maya.
Jxak’al xooke’ tu tsikbaltaj jejeláas ba’alo’ob yo’olal u t’aan máak yéetel bix u na’ata’al jayp’éel ba’alo’ob ich maaya káan iik’ ti’ilil, beyxan t’aanaj yo’olal bix u núupul le t’aano’oba’ yéetel maaya tuukul. Ba’ale’, u tsikbale’ nooychaj tu t’aanil jmeeno’ob; payal chi’ wa payal t’aan, ichil Occidente tuukule’ ku k’ext’anta’al beey [i]rezos sacerdotales[/i], kex asab ma’alo’ob u ch’a’anukta’al beey [i]plegaria.[/i]
[b]Kaambal yéetel u meyaj jmeeno’ob[/b]
Tu tsikbale’ tu ye’esaj bix u chikpajal úuchben maaya tuukul ichil kuxtal te’e k’iino’oba’, ma’ tumen wa chéen ku chikpajal ti’ áanalte’ob je’el bix Popol Vuh yéetel Chilam Balam. “Loj, ku beeta’al ti’al túumbenkusajil. Ku páajtal kbeetik loj carro, le kéen p’áatako’on yóok’ol bej tumen ma’atáan u bin kkiis buuts’, je’el tak u béeytal u beeta’al loj laptop le ken k’aschajak kkóomputaora”, tu ya’alaj.
Walkila’ táan u meyajta’al jump’éel túumben áanalte’ yaan u ts’a’abal k’ajóoltbil jejeláas ba’alo’ob yo’olal u kaambalil jmeeno’ob, tu’ux táankelemo’obe’ ku náats’alo’ob yiknal nojoch máako’ob ti’al kaambal yéetel ku súutul u j-áantajo’ob le kéen jo’op’ok u beeta’al kili’ich ba’al. “Jejeláas bix u ts’a’abal ti’ob: tumen ku wayak’tiko’ob wa tumen ku yóotiko’ob ba’ale’ je’el bixake’ ku yantal u náats’alo’ob yiknal le ch’ija’ano’obo’, ma’ najil xook je’ex suuk u yila’alo’”.
Jaajil jmeeno’obe’, tu ya’alaj, ma’atech u búukintik u sak nook’o’ob, ku pixiko’ob u poolo’ob yéetel ku ts’áak u p’óoko’ob. Ku kili’ichkúunajo’ob yéetel t’aan, ts’o’okole’ je’el bix tuláakal ba’ale’, chéen sutulsuut ku beetik ti’ baalkaj. Yaan ba’alo’ob ku k’e’exelo’ob je’el bix u máan kajal kaaj, yaan ba’alo’ob ku túumbenchajal, leti’e ba’alo’ob k’a’anan in ti’al: ba’alo’ob láayli’ ts’aka’ano’ob, ku chikbesiko’ob mistail yéetel maaya tuukul.
[b] Ya’ab meyaj yaan [/b]
Yo’olal u táakbesa’al maayat’aan ti’ u nu’ukbesajo’on jala’ach wa tak ti’ FicMayae’ tu ya’alaj ya’ab meyaj p’aatal ti’al ka chíimpolta’ak t’aan. “Ja’ab máaniko’, ka jk’u’ub teen medalla Yuri Knórosov, tin wa’alaj ma’ tu ts’o’okol meyaj chéen yéetel jump’éel cha’an, tu’ux láayli’ u náachkunsa’al maaya tuukul, tu’ux ku ko’onol. Ku páajtal u táakbesa’al maaya’ob, ba’ale’ ma’ yanak tse’eko’ob ich maaya, tene’ kin t’anik maaya le ken tse’eknaken tumen suukten, tumen maaya in tuukul”.
Ba’ale’, tu ya’alaj, jump’éel u páajtalil wíinik, kex ma’ mantats’ yaan u súutukil ti’al ka béeykunsa’ak, le beetik in wa’almaj xan ti’ máaxo’ob beetik le cha’ana’. “Le beetik wey yano’one’, tumen taak k’exik ba’alo’ob je’elbix le je’elo’. K’a’anan ktaal ti’ le kúuchilo’oba’ tia’al k-e’esik maaya’obe’ láayli’ aj xak’al xooko’on yéetel yaan ba’alo’ob k-ojel ti’al knojochkíinsik ba’ax k-ojel yo’olal maaya tuukul”; tu ts’o’oksaj u t’aan.
